می آوردن غلام و امر به معروف کردن زاهد | شرح و تفسیر

مُشفِقی ، مسکین نوازی ، عادلی / جوهری ، زربخششی ، دریادلی

پادشاهی مهربان ، فقیر نواز ، عادل ، نژاده ، عطا کنندۀ سیم و زر و بلند طبع . [ جوهری = منسوب به جوهر به معنی جوهردار ، گوهر فروش ، معنی اول مناسب بیت است که در اینجا به معنی اصیل و نژاده است . ]

شاهِ مردان و امیرالمُومنین / راه بان و ، رازدان و ، دوست بین

سرور مردان و سالار مؤمنان ، نگهبان راهِ حق ، واقف به اسرار و قدرشناس دوستان و محبّان .

دورِ عیسی بود و ایّامِ مسیح / خلق ، دلدار و ، کم آزار و ، ملیح

دورۀ حضرت عیسی (ع) بود و روزگارِ مسیح . لذا همۀ مردم نسبت به یکدیگر مهربان و کم آزار و نمکین (دلنشین) بودند .

آمدش مهمان بناگاهان شبی / هم امیری ، جنسِ او ، خوش مذهبی

شبی مهمانی بطور سرزده برایش رسید . البته او هم امیری همطراز خود او بود و مرام و مشرب خوبی داشت .

باده می بایَستِشان در نظمِ حال / باده بود آن وقت ، مأذون و حلال

برای سر حال آمدن ، شراب لازم داشتند . و در آن روزگار شرابخواری امری مجاز و حلال بود [ اینکه مولانا شراب را در عهد مسیح (ع) امری مجاز و مأذون شمرده نظر به منابع مسیحی دداشته است ( اَنجیلِ بَرنابا ، فصل پانزدهم ) . اما برخی از روایات اسلامی خَمر را در نزدِ جمیع انبیاء محرَّم دانسته است ( بحارالانوار ، ج 4 ، ص 99 و 108 ) ]

باده شان کم بود و ، گفتا ای غلام / رَو سبو پُر کن به ما آور مدام

چون آنان شراب کم داشتند . امیر گفت : ای غلام بُرو کوزه را پُر از شراب کن و برای ما بیآور . [ مُدام = شراب ]

از فلان راهب که دارد خمرِ خاص / تا ز خاص و عام یابد جان خلاص

شراب را از فلان تَرسا بگیر . زیرا او شرابی مخصوص دارد تا با نوشیدن آن جانمان از غوغای عموم مردم خلاص شود . [ «خاص و عام» در اینجا کنایه از عموم مردم است ]

جُرعه یی زآن جامِ راهب ، آن کند / که هزاران جَرّه و خُم دان کند

جرعه ای از آن جامِ تَرسا کارِ هزاران سبو و خُمخانه را می کند . [ جَرّه = خُمچه ، سبو / خُم دان = خمخانه ، سردابی که خمره های شراب را در آنجا نگه می دارند ، میکده ]

اندر آن مَی ، مایۀ پنهانی است / آنچنانک اندر عبا سلطانی است

در آن شراب ، مایه ای گرانقدر سِرشته شده است . چنانکه مثلاََ پادشاهی در گلیمی ، خود را می پوشاند . [ در میان صوفیه ، «اهلِ عبا» با «اهلِ قبا» تقابل دارد . مراد از «اهلِ عبا» ، درویشان و مراد از «اهلِ قبا» ، محتشمان دنیا پرست است . «سلطان» در اینجا کنایه از بزرگان طریقت است که بر نَفسِ امیر و شاه اند . ]

منظور بیت : همانطور که پادشاهی حقیقی در گلیمی خود را می پوشاند که نظیر او را نمی توان در البسۀ فاخر پیدا کرد . همینطور  در آن شرابِ معنوی خاصیّتی بود که در هیچ شرابی یافت نمی شد .

تو به دلقِ پاره پاره کم نگر / که سیه کردند از بیرونِ زر

تو به خرقۀ پاره و مندرس نگاه نکن . زیرا ظاهر طلا را سیاه کرده اند . [ یعنی تو به این نگاه نکن که شاهانِ طریقت برای انکسار نَفس و مصون ماندن از آفتِ شمعه و شهرت ، جامۀ خاکساری و فروتنی می پوشند . چنانکه مثلاََ مرده برای حفظ طلا از دستبرد راهزنان آنرا با دوده سیاه می کنند . پس همانطور که دودۀ سیاه از ارزش طلا نمی کاهد . انکسار آن رادمردان نیز دلیل بر کاستی قدرشان نیست . ]

از برای چشمِ بَد مردود شد / وز برون آن لعل ، دُود آلود شد

برای آنکه ظاهرِ آن شیء نَفیس (لعل) در چشمِ افرادِ خائن و بَد نظر نامرغوب آید . ظاهرِ آن را دودآلود می کردند . [ عارفان نیز برای آنکه خلوصِ باطنی شان مخدوش نشود ظاهر خود را به گونه ای دیگر می آراستند . ]

گنج و گوهر کی میانِ خانه هاست ؟ / گنج ها پیوسته در ویرانه هاست

برای مثال ، گنج و گوهر کی ممکن است که در وسطِ خانه ها نهفته باشد ؟ بلکه گنج ها همیشه در خرابه ها یافت می گردد . [ همینطور روح های بزرگ در کالبدهایی کوچک جای گرفته اند . ظاهربینان نمی توانند حقیقت حالِ آنان را دریابند . آنان نیز اصراری بر شناساندن خود ندارند بلکه از این بابت خشنودند . ]

گنجِ آدم چون به ویران شد دفین / گشت طینش چشم بندِ آن لعین

چون گنجینۀ آدم نیز در ویرانه دفن شده بود . گِلِ او چشمِ شیطان ملعون را بست . یعنی از آنجا که حقیقتِ باطنی آدم (ع) ( = انسان کامل ) در ظاهرِ جسمانی او پوشیده شده بود شیطان نتوانست حقیقتِ او را بشناسد . همینطور شیطان صفتان نیز مفتونِ ظواهر و زَرق و برق دنیا هستند . [ طین = گِل ، مخلوطی از آب و خاک ، اشاره است به خلقت آدم . ]

او نظر می کرد در طین سُست سُست / جان همی گفتش که طینم سدِّ توست

شیطان با نگاهی تحقیرآمیز به گِل می نگریست . اما جان می گفت که ظاهرِ گِلینِ من راهِ شناختِ تو را بسته است . یعنی حقیت وجود آدم به شیطان می گفت که ظاهرگرایی تو باعث شده که مرا نشناسی .

دو سبو بِستَد غلام و خوش دوید / در زمان در دیرِ رهبانان رسید

غلام دو کوزه گرفت و شادمان شتافت و فوراََ به صومعۀ تَرسایان رسید . [ رُهبانان = پارسایان ، ترسایان ]

زر بداد و بادۀ چون زر خرید / سنگ داد و در عوض گوهر خرید

زر داد . یعنی پولی داد و شرابی زردفام خرید . گویی که سنگی داد و به عوضِ آن گوهری خریداری کرد . یعنی آن شراب به قدری قیمتی بود که طلا در مقابلِ آن همچون سنگی بی ارزش می نمود .

باده یی کآن بر سرِ شاهان جهد / تاجِ زر بر تارَکِ ساقی نهد

همان شرابی که اگر بر مغزِ شاهان اثر کند تاجی طلایی بر سرِ ساقی می گذارد .

فتنه ها و شورها انگیخته / بندگان و خسروان آمیخته

شرابی که شورها و غوغاهایی برمی انگیزد و شاه و گدا را در هم می آمیزد . یعنی شراب عشق الهی چنان مست کننده است که با پیمودن آن آدمی چنان مست می شود که از مزتبۀ کثرت و تفرقه به مرتبۀ وحدت و جمع می رسد و در آن مرتبه هر گونه تمایز از میان برمی خیزد .

استخوان ها رفته ، جمله جان شده / تخت و تخته آن زمان یکسان شده

همه استخوان ها از میان می رود . یعنی همۀ علائم تمایز و تفرقه برچیده می شود . و همگان به مرتبۀ جانِ محض می رسند . و در آن هنگام است که تختِ شاهانه و تختۀ درویشانه یکسان می گردد . [ تخته = مسند درویشان بوده است ]

وقت هشیاری چو آب و روغن اند / وقت مستی همچو جان اندر تن اند

به هنگام هوشیاری مانند آب و روغن اند . یعنی وقتی که آدمیان تحتِ تأثیر عقلِ جزیی و کثرت طلب قرار می گیرند . کاملاََ از یکدیگر متفرق و متمایز می شوند . ولی همینکه مست می شوند مانند یک روح در یک قالب اند . یعنی وقتی شراب عشق الهی آنان را مست می کند . به مرتبۀ وحدت کامل می رسند .

چون هَریسه گشته آنجا فرق نیست / نیست فرقی کاندر آنجا غرق نیست

مستان بادۀ عشق الهی همچون هَلیم در یکدیگر ترکیب شده اند . یعنی همانطور که موادِ هَلیم در هم ترکیب می شود و یک طعام واحد را می سازد . مستان شراب عشق نیز جمیعِ تفاریق خود را از دست می دهند و به وحدت تام می رسند . و هیچ فرقی میان آنان وجود ندارد . کسی که در مرتبۀ وحدت ، مستغرق نشده باشد نمی تاند وحدت را از کثرت بازشناسد . ( هریسه = طعامی که از گندم و گوشت مرغ یا بوقلمون می پزند ، هَلیم ] [ زیرا این امر از مقولات تجربی است نه از مقولات نظری که با مطالعه کُتب بدست آید . ]

این چنین باده همی بُرد آن غلام / سویِ قصرِ آن امیرِ نیک نام

خلاصه آن غلام شرابی اینچنینی را به سوی قصر آن امیر خوش نام می برد .

پیشش آمد زاهدی ، غم دیده ای / خشک مغزی ، در بلا پیچیده ای

ناگهان زاهد غم زده و شوریده حال و بَلاکشی در مقابل او ظاهر شد . [ خشک مغز = دیوانه ، سودایی ]

تن ز آتش های دل بگداخته / خانه از غیرِ خدا پرداخته

جسم زاهد بر اثر آتش های قلبی و درونی ذوب شده بود و خانۀ دل را از غیر خدا زدوده بود . یعنی آتش عشق و شوقِ معنوی باعث شده بود که جسم را ریاضت دهد .

گوشمالِ محنتِ بی زینهار / داغ ها بر داغ ها چندین هزار

آن زاهد بر اثر فشار غم و اندوه بی امان ، داغ های بسیاری در دل داشت .

دیده هر ساعت دلش در اجتهاد / روز و شب چفسیده او بر اجتهاد

آن زاهد هر لحظه دل خود را در راهِ مجاهده می دید و روز و شبِ او قرین مجاهده با هوای نَفس بود . [ چفسیده = چسبیده ، در اینجا به معنی قرین شده ]

سال و مَه در خون و خاک آمیخته / صبر و حِلمش نیم شب بگریخته

آن زاهد در طول ماهها و سالها با سختی و ریاضت همنشین بود همینکه در نیمه های شب چشمش به غلام افتاد شکیبایی و بردباری خود را از دست داد .

گفت زاهد : در سبوها چیست آن ؟ / گفت : باده ، گفت : آنِ کیست آن ؟

زاهد به غلام گفت : درون این کوزه ها چیست ؟ غلام جواب داد : شراب . زاهد گفت این شراب مالِ کیست ؟

گفت : آن ، آنِ فلان میرِ اَجَل / گفت : طالب را چنین باشد عمل ؟

غلام گفت این شراب به فلان امیر محتشم تعلق دارد . زاهد گفت : آیا طالب حق اینگونه عمل می کند ؟ یعنی آیا کسی که خواهان حقیقت است . رواست که زندگانیش را در راهِ خوردن و عیش و نوش به هدر دهد ؟ [ اَجَل = جلیل تر ]

طالبِ یزدان و آنگه عیش و نوش ؟ / بادۀ شیطان و آنگه نیم هوش

آیا طالب خدا بودن با عیش و نوش سازگاری دارد ؟ آیا امکان دارد که شراب شیطان را بنوشی و با این عقلِ ناقصت از زشتی ها در امان بمانی ؟

هوشِ تو بی مَی چنین پژمرده است / هوش ها باید بر آن هوشِ تو بست

عقلِ تو بدون خوردنِ شراب نیز ضعیف و خموده است ( وای به وقتی که شراب هم بخوری و مست شوی ) پس لازم است که عقولِ دیگری را به عقلِ ناقصت بیفزایند .

تا چه باشد هوشِ تو هنگامِ سُکر ؟ / ای چو مرغی گشته صیدِ دامِ سُکر

ای ناقص العقلی که مانند پرنده ای اسیر دامِ مستی شده ای . در آن وقت که دچار مستی می شوی عقلت چگونه است ؟ یعنی با این نقصان عقلی که داری اگر شراب هم بخوری واویلا از آن وقت . [ این مطلب در بخش بعدی در قالب حکایتی کوتاه بسط داده شده است . ]

شرح و تفسیر بخش بعد