مسألۀ فنا و بقای درویش | شرح و تفسیر

هست ، از رویِ بقایِ ذاتِ او / نیست گشته وصفِ او در وصفِ هو

ضمیر «او» در هر دو مصراع «درویش» است . وقتی که می گوییم «درویش» وجود دارد و برای او بقا و موجودیتی قائل می شویم از این جهت است که وجود مادّی و بشری او را در نظر گرفته ایم و قطعاََ او در کسوت بشری ظاهر شده است . امّا وقتی که می گوییم درویش وجود ندارد و برای او بقا و موجودیتی قائل نمی شویم از این جهت است که او تمام اوصاف و آثارِ مَنی و بشری خود را در اوصاف الهی فانی کرده و اوصاف و آثار موهومِ خود را در وصفِ هوِیّتِ الهی محو نموده است . [ بنابراین بقا و فنای عارف ، نسبی است . یعنی باید روشن کنیم که از چه جهت می گوییم عارف ، باقی است و از چه جهت فانی . بخش قبل مبنای این بخش است . حال برای فهمِ این نکته ، چند مثال می آوریم . ]

چون زبانۀ شمع ، پیشِ آفتاب / نیست باشد ، هست باشد در حساب

برای مثال ، روشنی شمع در مقایسه با انوار آفتاب ، هیچ است . امّا در واقع ، شمع پرتوی دارد .

هست باشد ذاتِ او ، تا تو اگر / بر نهی پنبه ، بسوزد ز آن شَرر

شعلۀ شمع وجود دارد و نمی توان آن را انکار نمود . زیرا همینکه پنبه ای به آن شعله نزدیک کنی بر اثرِ شرارۀ آن شمع ، پنبه می سوزد .

نیست باشد ، روشنی ندهد تو را / کرده باشد آفتاب ، او را فنا

چون انوار آفتاب تابیده ، روشنی شمع محو شده است و نوری به تو نمی دهد . [ هستی موهومِ خلق در مَثَل مانندِ شعلۀ شمع است و هستی حق همانندِ شعاعِ خورشید . ]

در دو صد مَن شهد ، یک اَوقیّه خَل / چون درافگندیّ و ، در وی گشت حَل

مثال دیگر ، اگر به دویست من عسل ، تقریباََ یک کیلو سرکه اضافه کنی . سرکه در آن مقدار عسل ، مضمحل می شود و هیچ نمودی پیدا نمی کند و طعمِ عسل برنمی گردد . [ اَوقیّه = وزنی است معادل چهل درمسنگ ، هفت و نیم مثقال / خَل = سرکه ]

نیست باشد طعمِ خل ، چون می چشی / هست اَوقیّه فزون ، چون بر کشی

وقتی مزۀ آن عسل را می چشی ، طعمِ سرکه را اصلاََ در آن درنمی یابی امّا همینکه آن عسل را وزن کنی می بینی که تقریباََ یک کیلو به وزن آن اضافه شده است . [ بنابراین به یک اعتبار ، سرکه وجود دارد و به اعتبار دیگر وجود ندارد . رسوم و آثارِ بشری نیز همینگونه در اوصافِ الهی محو و فانی می گردد . مجازاََ وجود دارد امّا حقیقتاََ وجود ندارد . ]

پیشِ شیری ، آهویی بیهوش شد / هستی اش در هستِ او رُوپوش شد

مثال دیگر ، فرض کنید آهویی در برابرِ شیری دژم ظاهر می شود و از شدّتِ ترس ، بیهوش و بی حرکت می گردد . به یک اعتبار آهو وجود دارد زیرا ذاتِ او در عرصۀ هستی تحققِ عینی دارد ، امّا به یک اعتبار نیز وجود ندارد برای اینکه هیبتِ شیر ، موجودیتِ او را محو کرده است . یعنی هستی او را از او ربوده است و دیگر آن آهو نمی تواند آهویی کند .

ای قیاسِ ناقصان بر کارِ رَب / جوششِ عشق ست ، نه از ترکِ ادب

این مَثَل هایی که افرادِ ناقص المعرفه در بارۀ حضرت حق می آورند ناشی از غلبۀ عشق است نه معلولِ بی ادبی . [ مولانا خود به نارسایی هر نوع تمثیل در بارۀ رابطه خدا و خلق واقف است و در اینجا ( مانند جاهای دیگر مثنوی ) توضیح می دهد که ارسال مَثَل در بارۀ حضرت حق از روی ناچاری و برای تقریبِ اذهان است و اِلّا اینگونه مَثَل ها با مُمَثّل هیچ سنخیتی ندارد . خوارزمی گوید : چون دریای عشق در جوش آید ، ساحل ادب فراموش شود … و ترکِ ادب آنجا ادب باشد ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 650 ) ]

نبضِ عاشق ، بی ادب برمی جهد / خویش را در کفّۀ شَه می نهد

نبض عاشق ، بی ادبانه می جهد ، یعنی قلبِ عاشق بر اثرِ جوششِ عشق ، هیچ آداب و ترتیبی نمی جوید . و عاشق خود را با ترازوی شاه وزن می کند . یعنی : خویشتن را به کمال قرب و حضور شاه می رساند ( شرح کبیر انقروی ، جزو سوم ، دفتر سوم ، ص 1407 ) .

بی ادب تر نیست کس زو در جهان / با ادب تر نیست کس زو در نهان

در دنیا هیچکس ظاهراََ بی ادب تر از عاشق نیست . امّا بر حسبِ باطن هیچکس با  ادب تر از عاشق نیست .

هم به نسبت دان وِفاق ، ای مُنتَجَب / این دو ضدِ با ادب یا بی ادب

ای شخصِ برگزیده ، این دو پدیدۀ متضادِ ادب و بی ادبی بطور نسبی می تواند در یک شخص جمع شود . ( وِفاق = موافقت و سازواری / مُنتَجَب = برگزیده ) [ یعنی به اعتبار تشریفات و آدابِ ظاهری ، عاشق ، بی ادب است امّا به اعتبار مرتبۀ روحانی و غلیان عشق حق در باطن ، او با ادب است . چنانکه در ابیات بعدی همین نکته را شرح می دهد . ]

بی ادب باشد ، چو ظاهر بنگری / که بُوَد دعویِ عشقش همسری

اگر به ظاهر عاشقِ نگاه کنی او را بی ادب خواهی دید . زیرا او با ادّعای عشق به خدا ، وجودی برای خود قائل شده است . [ وقتی که عاشق می گوید : من عاشق حضرتِ حقم ، دو وجود اعتبار کرده است . یکی برای خود و یکی هم برای حق . در حالی که آیینِ توحید ، محوِ همۀ موجودیّت های موهوم و اسقاطِ اضافات است . چنانکه در بیت 517 دفتر اوّل می فرماید :

این ثنا گفتن ز من ، ترکِ ثناست / کین دلیلِ هستی و ، هستی خطاست

این معنا در ابیات 2199 تا 2203 دفتر اوّل و ابیات 3056 تا 3065 دفتر اوّل آمده است . ]

چون به باطن بنگری ، دعوی کجاست ؟ / او و دعوی ، پیشِ آن سلطان ، فناست

امّا اگر به باطنِ او نگاه کنی ، او چه ادّعایی دارد ؟ بلکه آن عاشق و ادّعای او در حضور حضرت شاهِ وجود ، محو و نابود است .

ماتَ زَید ، زید اگر فاعل بُوَد / لیک فاعل نیست ، کو عاطل بُوَد

مثال دیگر ، به این جمله دقُت کنید : زید مُرد . اگر چه زید از نظر نحوی در اینجا فاعل است لیکن برحسبِ واقع ، فاعل نیست . زیرا در این باره کاری از او ساخته نیست . [ یعنی این مرگ است که بر زید غالب شده و او در این مسئله ، موجودی عاطل و بی اثر است . ]

او ز رویِ لفظِ نحوی فاعل است / ور نه ، او مفعول و ، موتش قاتل است

زید در این جمله از نظر اصطلاح نحویّون ، فاعل است امّا در اصل ، او مفعول است و مرگ ، فاعل و قاتل اوست .

فاعلِ چه ؟ کو چنان مقهور شد / فاعلی ها جمله از وَی دور شد

چه فاعلی ؟ یعنی زید اصلاََ در اینجا فاعل نیست زیرا او چنان مقهور و مغلوبِ مرگ شده که همۀ رسوم و آثارِ فاعلیّت از او سلب شده است . [ بنابراین به اعتبار لفظ ، زید در اینجا فاعل است امّا به اعتبار معنا ، زید مفعول است . همینطور عارف عاشق ، به اعتبار رسوم و آثار عشق که از او سر می زند ، موجودیتی دارد امّا به اعتبار آنکه همۀ هستی خود را فانی در حضرت حق کرده موجودیتی ندارد . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح وتفسیر حکایت بعد