قصه مداح که از جهت ناموس شکر ممدوح می کرد | شرح و تفسیر

آن یکی با دلق ، آمد از عراق / باز پرسیدند یاران از فِراق

شخصی با جامه ای ژنده و کهنه از عراق آمد و دوستانش از ایّامِ دوری از وطنِ او سؤال کردند . [ دلق = جامه ، لباس ]

گفت : آری بُد فِراق ، اِلّا سفر / بود بر من بس مبارک ، مژده ور

آن شخص به یارانش جواب داد : بله ، البته که در دوری و فِراق بودم . امّا این سفر برای من بسیار فرخنده و نوید بخش بود . [ مژده ور = مژده دهنده ، نوید بخش ]

که خلیفه داده ده خِلعت مرا / که قرینش باد صد مدح و ثنا

زیرا که خلیفه به من ده دست لباس فاخر بخشید . صد مدح و ستایش نثارِ او باد .

شُکرها و مدح ها بر می شمرد / تا که شُکر از حدّ و اندازه ببُرد

آن شخص در مدح و ستایش خلیفه سخنان بسیاری گفت به طوری که مدح و ستایش را از حد گذرانید .

پس بگفتندش که احوالِ نژند / بر دروغِ تو گواهی می دهند

حضّار که دعاوی آن مدّاح را می شنیدند به وی گفتند : احوالِ افسرده و غمزدۀ تو گواهی می دهد که هر چه اینک گفتی دروغ بوده است . [ نژند = افسرده ، غمین ]

تن برهنه ، سر برهنه ، سوخته / شُکر را دزدیده یا آموخته

تنِ لُخت و سَر و صورتِ برهنه و سوختۀ تو دلیل بر این است که این مدح و ثناها را یا از کسی تقلید کرده ای و یا آنرا یاد گرفته ای .

کو نشانِ شُکر و حمدِ میرِ تو / بر سر و بر پای بی تَوفیرِ تو ؟

آثارِ شُکر و سپاسی که در حقِّ امیر و ممدوحِ خود کرده ای . در کجای این سر و پای برهنۀ تو دیده می شود . [ میر = مخففِ امیر / توفیر = زیاد کردن ، افزونی / سر و پای بی توفیر = منظور اینست که وضع و حالِ ظاهری تو نشان می دهد که عطا و خلعتی نصیبِ تو نشده و همچنان برهنه و بی جامه و پوشاکی ]

گر زبانت مدحِ آن شَه می تند / هفت اندامت شکایت می کند

رفقای او افزودند : اگر چه زبانِ تو مدحِ آن پادشاه را می گوید امّا سراپای وجودت از او شکایت می کند .

در سَخایِ آن شَه و سلطانِ جُود / مر تو را کفشیّ و شلواری نبود ؟

آیا سخاوتِ آن شاه و سلطانی که مظهرِ بخشش و جُود است اقتضا نکرد که کفش و شلواری نصیب تو شود ؟

گفت : من ایثار کردم آنچه داد / میر تقصیری نکرد از افتقاد

وقتی آن مدّاح فهمید که رفقایش متوجه دروغِ او شده اند . برای اینکه خود را از تنگنای خجالت و شرمندگی نجات دهد گفت : هر آنچه شاه به من بخشید همه را در میانِ مستمندان انفاق کردم . و اِلّا آن شاهِ کریم در دلجویی من هیچ کوتاهی نکرد . [ افتقاد = دلجویی کردن ]

بِستَدَم جملۀ عطاها از امیر / بخش کردم بر یتیم و بر فقیر

همۀ آن عطاها را از شاه گرفتم و میانِ یتیمان و بینوایان تقسیم کردم .

مال دادم ، بستَدَم عُمرِ دراز / در جزا ، زیرا که بودم پاکباز

مال به این و آن بخشیدم و در عوض ، عُمرِ طولانی از خدا گرفتم . زیرا من شخصی پاک باخته ام . [ رسول خدا (ص) می فرمایند : « خداوندی که جز او خدایی نیست بوسیلۀ صدقه ، درد و دمل و سوختن و غرق شدن و ویرانی و دیوانگی را دفع می کند . و ( آن حضرت ) هفتاد باب از بدی ها را که بوسیلۀ صدقه دفع می شود برشمرد » ( وسائل الشیعه ، ج 6 ، ص 266 ) ]

پس بگفتندش : مبارک ، مال رفت / چیست اندر باطنت این دود و تَفت ؟

رفقای آن مدّاح که اشخاصی زیرک بودند به او گفتند : مبارک است که مالِ خود را  در این راه انفاق کردی امّا بگو ببینیم این دود و سوزِ درونِ سینه ات از چیست ؟ ( تَفت = حرارتی که ناشی از خشم باشد ، آهِ سوزناک ) [ صدقه ای که دادی موجبِ برکتِ معاشِ تو می شود . امّا چرا اینقدر ناراحتی ؟ ]

صد کراهت در درونِ تو چو خار / کی بُوَد اَندُه نشانِ ابتشار ؟

در درونِ تو صد نوع کراهت و پریشانی مانندِ خار روییده است و روح تو را می گزد . چگونه ممکن است اندوه ، علامتِ شادی و مسرّت باشد ؟ ( اِبتشار = شادی و فرح ) [ غُبارِ غم بر چهرۀ تو نشسته و احوالی پریشان داری با اینحال تظاهر می کنی که حالی خوش و مسرور داری . ]

کو نشانِ عشق و ایثار و رضا ؟ / گر درست آید آنچه گفتی مامضی

اگر آنچه از گذشته گفتی ، واقعیت دارد . پس کو آثار و علائمِ عشق و ایثار و خشنودی ؟ [ مامضی = آنچه گذشت ]

خود گرفتم مال گم شد ، میل کو ؟ / سیل اگر بگذشت ، جایِ سیل کو ؟

فرض کنیم که تو اموالی داشتی و آن را تماماََ به این و آن بخشیدی . پس کو رضایتِ خاطرِ تو ؟ مثلاََ اگر کسی بگوید در فلان جا سیل آمده ، ما از او می پرسیم ، محل و آثارِ سیل کو و کجاست ؟

چشمِ تو گر بُد سیاه و جان فزا / گر نماند او جان فزا ، اَزرَق چرا ؟

حالِ تو به لاف زنی مانَد که با داشتن چشمانِ آبی بگوید من در دورانِ جوانی چشمانی سیاه و روح بخش داشتم . پس مردم به او می گویند : فرض می کنیم که قبلاََ چشمانی جانفزا و نشاط بخش داشتی و پیری و کهنسالی آن را محو کرده است . امّا بگو ببینیم چرا الآن چشمانت آبی رنگ است ؟ یعنی اینکه می گویی چشمانم با نشاط بود و الآن نشاطِ خود را از دست داده است حرفی معقول است . امّا تغییر رنگِ چشمانت از سیاه به آبی حرفی یاوه و بی اساس است . [ اَزرَق = نیلگون ، آبی ، زاغ چشم ]

کو نشانِ پاکبازی ای تُرُش ؟ / بویِ لافِ کژ همی آید ، خَمُش

ای اخم آلود ، نشانِ پاکباختگی کو و کجاست ؟ خاموش باش که بویِ دعاوی بی اساسِ تو به مشام می رسد . [ اگر ادعا می کنی که در راهِ عشقِ حق پاکباخته ای و همۀ طاعات را با سائقۀ ذوق و مواجیدِ روحانی بجا می آری پس چرا به هنگامِ انجامِ طاعت سُست و عبوس الوجهی ؟ ]

صد نشان باشد درون ، ایثار را / صد علامت هست نیکوکار را

ایثار و انفاق در درونِ آدمی نشانه های بسیاری از خود بجا می گذارد . شخصِ نیکوکار نیز ، صد علامت دارد . [ هر گاه کسی طاعت و خدمت را از سَرِ رضایت بجا آرد در ضمیرش آثاری فراوان از نورانیّت و معنویت پدید می آید در حالی که حتّی یکی از آن آثار در تو نیست . ]

مال در ایثار اگر گردد تَلَف / در درون صد زندگی آید خَلَف

اگر مال با بذلِ بخششِ صادقانه از دست رود در عوض ، صد نوع حیاتِ قلبی و نشاطِ روحی در ضمیرِ بخشندۀ مال پیدا می شود .

در زمینِ حق ، زراعت کردنی / تخم های پاک ، آنگه دخل نی ؟

مگر ممکن است که کسی در زمینِ حق ، کِشت کند و بذرهای پاک و سالم بکارد و محصولی بدست نیاورد ؟ [ طاعت و خدمتی که خالصاََ برای خدا باشد و نه خودنمایی و شهرت طلبی بطورِ حتم به نتیجۀ مطلوب می رسد . چنانکه حق تعالی به کرّات فرموده است که اجرِ نیکوکاران تباه نشود . ]

گر نَرُوید خوشه از روضاتِ هُو / پس چه واسع باشد ارض الله ؟ بگو

بگو اگر از باغ های الهی در زمین ، خوشه نروید چگونه می توان گفت که زمینِ خدا پهناور است . ( روضاتِ = جمع روضه به معنی گلشن ) [ طاعات و عبادات و اعمالِ صالحه قطعاََ در روح و قلبِ آدم مخلص ، خوشه های معرفت و کمال و صفا به بار می آورد . زیرا وقتی زمینِ این دنیای صغیر محصول می دهد . مگر ممکن است که زمینِ دنیای کبیر و ارضِ حقیقت محصول ندهد . خداوند در آیات 97 سورۀ نساء و 56 سورۀ عنکبوت و 10 سورۀ زمر ، ارض الله را واسع و پهناور می داند . ]

چونکه این ارضِ فنا بی رَیع نیست / چون بُوَد ارض الله ؟ آن مُستوسعی ست

در جایی که این زمین فانی ، بدون افزایش محصولِ نیست . پس زمینِ خدا چگونه است ؟ آن زمین ، گسترده و وسیع است . [ رَیع = نمو کردن ، بالا آمدن ، افزونی / مُستوسع = گسترده ]

این زمین را رَیعِ او خود بی حَد است / دانه یی را ، کمترین خود هفتصد است

افزایش محصولِ این زمین ، حد و اندازه ای ندارد . یعنی زمینِ دنیای فانی به گونه ای است که محصول بذرها را افزایش می دهد بطوری که دستِ کم هر یک دانه به هفتصد دانه افزایش می یابد . [ مصراع دوم اشاره است به آیه 261 سورۀ بقره « مَثَلِ کسانی که اموالِ خود را در راهِ خدا انفاق کنند ، مَثَلِ دانه ای است که هفت خوشه برویاند . در هر خوشه صد دانه باشد و خداوند پاداشِ هر که را خواهد چند برابر دهد و خداوند ، وسعت بخشِ داناست » ]

حمد گفتی ، کو نشانِ حامدون ؟ / نه برونت هست اثر ، نه اندرون

اگر تو واقعاََ حمد و سپاسِ خدا را می گویی ، پس کو نشانِ حمد کنندگان ؟ نه در ظاهرت اثری از حامدان است و نه در باطنت .

حمدِ عارف مر خدا را راست است / که گواهِ حمدِ او شد پا و دست

ستایشی که عارفانِ راستین در موردِ خدا به عمل می آورند ، ستایشی صحیح است . زیرا دست و پای آنان گواه بر صحّت و درستی حمد آنان است .

از چَهِ تاریک جسمش برکشید / وز تَکِ زندانِ دنیااَش خرید

حمدی که عارفان می کنند . آنان را از چاهِ تاریکِ جسم بیرون می کشد و از ژرفای زندانِ دنیا می رهاند . [ در روایات مکرّراََ دنیا به زندان تشبیه شده است . از جمله در حدیثی نبوی آمده است « دنیا ، زندان مؤمن و بهشتِ کافر است » ]

اطلسِ تقوی و نورِ مُؤتَلِف / آیتِ حمد است او را بر کتِف

جامۀ فاخرِ تقوی و نورِ قلبِ عارفان که با عالَمِ حقیقت اُنس و اُلفت دارند . نشانه هایِ حمدِ راستینِ ایشان است که بر دوشِ خود دارند . [ مؤتَلِف = الفت جوینده ]

منظور بیت : آثارِ تقوی و نورِ باطنِ عارف ، نشان می دهد که نیایش و ستایش او حقیقی است . این نور و این اثر برای اهلِ نظر آشکار است . چنانکه جامۀ رویین مانندِ رِداء کاملاََ بر دوش نمایان است . ]

وارهیده از جهانِ عاریه / ساکنِ گلزار و عَینُ جاریَه

عارفانِ راستین از دنیای فانی و عاریتی رها شده اند و در گلستان و در کنارِ جویباران مسکن گزیده اند . [ عَینُ جاریَه = چشمه روان ، اشاره است به آیه 13 سورۀ غاشیه « در آن چشمه ای جاری » ]

بر سَریرِ سِرِّ عالی همّتش / مجلس و جا و مقام و رُتبتش

جایگاه و مقام و مرتبۀ عارفان ، تختِ دلِ عالی همّتِ آنان است . ( سَریر = تخت ) [ در اصطلاحاتِ صوفیه «سِرّ» با «دل» فرق دارد و آن لطیفه ای است در دل که محلِ مشاهدات و مکاشفات است . در اینجا منظور از «سِرّ» جنبۀ معنوی انسان است . یعنی عارفِ عالی همّت بر عالَمِ معانی و کمالاتِ الهی تکیه دارد نه بر جهانِ پُر رنگ و نیرنگ مادّی . ]

مَقعَدِ صِدقی که صدّیقان در او / جمله سرسبزند و شاد و تازه رُو

مولانا در اینجا منظور خود را از « سَریرِ سِرّ » بیان داشته است . منظورِ ما از « سَریرِ سِرّ عارفان » جایگاهِ صِدق و راستی است که همۀ صدّیقان در آنجا با نشاط و شادمان و با طراوت اند . [ صدیق = کسی است که حرف و عمل و پیمانش راست باشد ( کشف الاسرار ، ج 9 ، ص 495 ) / مَقعَدِ صِدق = جایگاه راستی ، اشاره است به آیه 55 سورۀ قمر « پرهیزگاران در جایگاهِ راستی نزدِ مالکی توانا هستند » ]

حمدشان چون حمدِ گُلشن از بهار / صد نشانی دارد و صد گیر و دار

حمدِ عرفای صدّیق مانندِ حمدی است که گلستان از فصلِ بهار دارد . حمدِ گلستان ، صد نشان و علامتِ با شکوه از موسمِ بهار دارد . ( گیر و دار = شکوه و تجمّل و طمطراق ( فرهنگِ لغات و تعبیرات مثنوی ، ج 8 ، ص 109 ) ) [ مولانا می گوید : حمد و نیایشِ عارفان و صدّیقان ، تنها حمدِ لفظی و ««قالی» نیست بلکه حمدِ معنوی و «حالی» است . یعنی همانطور که گلستان ، با طراوت و خرّمی و زیبایی خود ، بهار را ستایش می کند . عارفان نیز با کسبِ صفات و ملکات با کمال و باطنِ با صفای خود ، حضرت حق را حمد می کنند . ]

بر بهارش ، چشمه و نخل و گیاه / و آن گُلستان و نگارستان گواه

چشمه ها و درختان و گیاهان و گُل ها و رنگخانۀ طبیعت بر فرا رسیدن موسمِ بهار در گُلشن گواهی دهند . ( نگارستان = کارگاه نقاشی ، جایی که دارای انواع نقوش و  صورت ها و کارهای نقاشی باشد ، در اینجا منظور رنگ های مختلفِ گل ها و گیاهان و اشجاری که نگارخانۀ طبیعت است ) [ سبزی و خرّمی گلستان و شکفتن گُل ها و شکوفه ها و دمیدنِ سبزه ها نشان می دهد که فصلِ لطیفِ بهار فرا رسیده است . خلاصه تمامِ اجزای گُلشن با زبان حال ، صفا و لطافتِ موسمِ بهار را می ستایند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر چهارم ، ص 80 ) . احوالِ نیک و صفاتِ متعالی عارفان نیز نشانی از بهارِ معنوی است . ]

شاهدِ شاهد ، هزاران هر طرف / در گواهی ، همچو گوهر بر صدف

همانگونه که گوهر بر وجودِ صدف گواهی می دهد . همینطور در هر طرف هزاران محبوبِ زیبارو بر وجودِ بهارِ الهی گواهی می دهند . [ شاهدِ شاهد = گواهی دهندۀ زیبارو ، زیباروی گواهی دهنده . صفت و موصوف است . شاهدِ اوّل به معنی گواه و شاهدِ دوم به معنی محبوب و زیبارو می باشد . ]

منظور بیت : عارفان صدّیق که محبوبان معنوی و زیبا رویان روحانی هستند با خصالِ نیک و احوالِ متعالی خود گواهی می دهند که بهارِ روحانی و ربیعِ ربّانی ، طبیعتِ روح را حیات و نشاط می بخشد و آنرا به گلزاری از کمالات و فضایلِ اخلاقی مبدّل می سازد . و همانگونه که مروارید لطیف با لطافت و تقاستِ خود گواهی می دهد که از درونِ صدفی صافی بیرون آمده ، عارفانِ لطیف طبع و بلند روح نیز با کمالاتِ خود نشان می دهند که در صدفِ جذباتِ الهی و الطافِ ربّانی پرورش یافته و از آن پدید آمده اند . ]

بویِ سِرِّ بَد بیآید از دَمت / وز سَر و رُو تابَد ای لافی غَمَت

ای لاف زن ، بویِ نامطبوعِ درونت از نَفَسِ تو آشکار می شود و غم و اندوهت از سر و روی تو پیداست . ( لافی = لاف زن ، لافنده ) [ در آیه 41 سورۀ رحمن آمده است . « شناخته شوند گنه کاران به سیمای خود … » و در ضرب المثل آمده است « رنگِ رخساره خبر می دهد از سِرِّ درون » ( امثال و حکم ، ج 2 ، ص 874 ) ]

بو شناسانند حاذق ، در مَصاف / تو به جَلدی ، های و هو کم کُن گِزاف

در عرصۀ این جهانِ پُر کشمکش ، بو شناسان ماهری هستند . پس تو با زرنگی و سرسختی ، بیهوده یاوه سرایی مکن . [ مَصاف = جمع مَصَف به معنی جای صف بستن ، میدان جنگ / جَلدی = چالاکی ، زرنگی ، صلابت / کم کن = در اینگونه موارد به معنی «نکن» است نه «کمتر کن» . زیرا یاوه سرایی در حد کم هم مقبول نیست / بو شناسان = منظور عارفان بِالله هستند که جواسیس القلوب لقب یافته اند ]

تو ملاف ، از مُشک ، کآن بویِ پیاز / از دَمِ تو ، می کند مکشوف ، راز

اینقدر لاف مزن که مُشک و عنبر مصرف کرده ای . زیرا بویِ نامطبوعِ پیاز از دهانت به مشام می رسد و رازت را آشکار می سازد .

گُلشکر خوردم ، همی گویی و ، بوی / می زند از سیر ، که یافه مگوی

مثلاََ تو دعی می شوی که من گُلشِکر خورده ام . در حالی که بوی تندِ سیر به مشام می زند و با زبان حال به تو می گوید : اینقدر یاوه مگو . [ گُلشِکر = معجونی از برگِ گُلِ سُرخ با شکر و یا قند و عسل / یافه = یاوه ، حرفِ بیهوده ]

هست دل مانندۀ خانۀ کلان / خانۀ دل را نهان همسایگان

دل در مَثَل مانندِ یک خانۀ بزرگ است ، و این خانه همسایگانی در خود دارد . [ منظور از «همسایگان» ، انبیاء و اولیاء و عارفانِ روشن بین است که بر ضمیرِ اشخاص وقوف دارند ( مثنوی مولوی معنوی ، ج 5 ، ض 145 ) ابیاتِ بعدی نیز در بیانِ همین مطلب است . ]

از شکافِ روزن و دیواره / مُطّلع گردند بر اسرارها

آن همسایگان از شکافِ پنجره ها و دیوارها از اسرارِ خانه واقف می شوند . [ همانطور که همسایگان از طریقِ پنجره ها و در و دیوار از امورِ یکدیگر مطّلع می شوند . عارفان نیز همسایگان قلب انسان ها هستند و احوالِ قلبی آنان را از طریقِ رُخساره و اطوار و اعمالشان درمی یابند . ]

از شکافی که ندارد هیچ وَهم / صاحبِ خانه و ، ندارد هیچ سهم

آن همسایگان از شکافی بر اسرارِ خانه واقف می شوند که صاحبِ خانه فکرِ آن را نمی کند و هیچ بیمی از آن جهت ندارد . [ سهم = ترس و بیم ]

از نُبی برخوان که دیو و قومِ او / می برند از حالِ اِنسی ، خُفیه ، بو

از قرآنِ کریم بخوان که شیطان و قبیلۀ او ، پنهانی از اسرارِ آدمیان مطّلع می شوند . ( نُبی = قرآن کریم / خُفیه = پنهانی ) [ اشاره است به آیه 27 سورۀ اعراف « ای ادمیزادگان مباد که شیطان ، شما را بفریبد . چنانکه پدر و مادر شمار را ( با نیرنگ ) از بهشت بیرون راند و لباسشان را از ایشان برکند تا شرمگاهشان بر آنها نمایان شود . چرا که وی و کسانِ وی می بینند شما را و شما نمی بینید ایشان را . ما شیاطین را دوستانِ کسانی قرار دادیم که به حق نگروند . »

از رهی که اِنس از آن آگاه نیست / ز آنکه زین محسوس و زین اَشباه نیست

شیطان و یارانش از راهی برحالِ آدمی آگاه می شوند که انسان آن راه را نمی شناسد . زیرا آن راه از راههایی نیست که با حواسِ بشری قابلِ احساس باشد و هیچ شباهتی به راههای محسوس ندارد . ( اَشباه = جمع شَبَه به معنی نظیر و مانند ) [ از اینرو شناختِ راههای سلطۀ شیطان و شیطان صفتان از اهمِّ لوازمِ سلوک است و تا سالک بدین طرق معرفت نیابد نمی تواند به سر منزلِ مقصود رسد . ]

در میانِ ناقدان زَرقی مَتَن / با مِحَک ای قلبِ دون ، لافی مزن

در میانِ صرّافانِ معانی و آگاهانِ حقیقی حیله و تزویر بکار مگیر . ای دغلکارِ فرومایه با وجودِ سنگِ مِحَک ، یاوه گویی مکن . ( زَرق = حیله و نیرنگ / مَتَن = نتاب / زَرق تنیدن = حیله ساختن ) [ هر گاه در برابرِ عارفانِ روشن بین ادعای خلوص و کمال کنی فوراََ دعاوی باطلت بر مَلا شود . ]

مر مِحَک را ره بُوَد در نقد و قلب / که خدایش کرد امیرِ جسمِ و قلب

عارفِ حقیقی همچو سنگِ محک ، زر و سیم سِره و ناسِره را از هم باز می شناسد . زیرا خدا او را فرمانروای جسم و روح کرده است .

چون شیاطین با غلیظی هایِ خویش / واقفند از سِرِّ ما و فکر و کیش

در جایی که شیاطین با وجودِ غلظت های تکوینی خویش از اسرار و افکار و عقاید ما خبر دارند . [ منظور از « غلیظ بودن شیاطین » ، غلیظ بودن خلقت آنان نسبت به حقیقتِ انسان است . زیرا حقیقت شیاطین جوهری نفسانی است ( مفاتیح الغیب ، ص 402 ) . در حالی که حقیقتِ انسانِ کامل ، روح الهی است . شیاطین هر چند در حجب ظلمانی نفس اند امّا با این حال از اسرارِ نهان آگاه اند . گفته اند حقیقتِ شیطان از ملکوتِ نَفسانی است امّا حقیقت انسان از ملکوتِ روحانی . از اینرو لطافتِ انسان بیش از شیطان است . پس مُغیّبات را بیشتر از شیاطین می داند . ]

مَسلکی دارند دزدیده درون / ما ز دزدی هایِ ایشان سر نگون

و راهی نهانی به درونِ ما دارند و ما از دزدی های آن شیاطین مقهور و مغلوب می شوم . ( مَسلَک = راه ، محلِ عبور ) [ شیاطین مخفیانه و دزدانه در قلبِ ما نفوذ می کنند و ما را دچار گمراهی می سازند ]

دَم به دَم خَبط و زیانی می کند / صاحبِ نَقب و شکافِ روزن اند

و هر لحظه ما را دچارِ اشتباه و زیان می کنند . زیرا سوراخ و رخنۀ قلبِ ما را می شناسند . [ جواب سه بیت اخیر در بیت بعدی آمده است ]

پس چرا جان هایِ روشن در جهان / بی خبر باشند از حالِ نهان ؟

پس چرا باید در این جهان ، ارواحِ لطیف و روشنِ عارفان از احوالِ درونی آدمیان آگاه نباشند .

در سرایت کمتر از دیوان شدند / روح ها که خیمه بر گردون زدند ؟

آیا ارواحِ عارفان روشن بین که بر اوجِ افلاک خیمه زده اند بر وقوف بر اسرارِ نهانی قلوب از شیاطین کمترند ؟ مسلماََ کمتر نیستند زیرا آنان به مرتبۀ اعلای عرفان و ایقان رسیده اند . [ خیمه بر گردون زدن = کنایه از نیل به عالی ترین مراتب عرفانی است . پس در جایی که شیاطین به نهانی های ضمیرِ آدمی وقوف دارند . چگونه ممکن است که عارفانِ بِالله از آن آگاه نباشند ؟ ]

دیو ، دزدانه سویِ گردون رود / از شهابِ مُخرِق ، او مطعون شود

شیطان مانندِ دزد ، مخفیانه به سویِ آسمان های بالا می رود تا معارف و اسرار را از فرشتگان بدزدد . امّا بوسیلۀ شهابِ سوزنده موردِ هدف قرار می گیرد و مضروب می شود . ( مُحرِق = سوزاننده / مَطعون = سرزنش شده ، کسی که موردِ اصابت نیزه قرار گرفته باشد ) [ توضیح شهاب در شرح بیت 4533 دفتر سوم آمده است ]

سرنگون از چرخ زیر افتد چنان / که شقی در جنگ از زخمِ سِنان

همانطور که آدمِ نگون بخت در اثنای جنگ با ضربۀ نیزه به زمین می افتد . شیطان نیز بر اثرِ شهابِ سوزنده از آسمان بر زمین فرو افتد . [ سِنان = سرنیزه ]

آن ز رَشکِ روح هایِ دلپسند / از فلکشان سرنگون می افکنند

از غیرت ارواحِ مقبول و مطلوب است که شیاطین را از آسمان سرنگون می سازند . [ روح های دلپسند = ارواحِ انبیاء و اولیاء و عرفای ربّانی است . آسمانها و افلاکِ الهی ، جولانگاهِ ارواحِ طیبه است نه ارواحِ خبیثه . از اینرو غیرتِ حق سبب می شود که حریمی امن در ملکوت بر پا باشد که شیطان و شیطان صفتان راه بدان نبرند . ]

تو اگر شَلّیّ و لنگ و کور و کر / این گمان بر روح هایِ مِه مَبَر

تو اگر مفلوج و و لنگ و کور و کری ، نباید نسبت به ارواحِ بزرگ چنین گمانی به خود راه دهی . ( مِه = بزرگ ) [ اگر تو پایِ همّت و چشمِ بصیرت و گوشِ هوش نداری و نمی توانی به اسرار و حقایق عوالمِ الهی راه یابی . همه را به کیشِ خود مپندار و خیال نکن که عارفانِ بِالله نیز مانندِ تو بر اسرارِ مُغیّبات وقوفی ندارند . ]

شرم دار و لاف کم زن ، جان مَکن / که بسی جاسوس هست آن سویِ تن

حیا کن و یاوه گویی نکن و بیهوده جان مَکن که جاسوسانِ بسیاری در ماورای عالمِ جسم و جسمانیّت مقام دارند . [ لاف کم زن = اصلاََ یاوه گویی نکن نه اینکه کم یاوه بگو زیرا یاوه گویی ، اندکش نیز ناروا است . ]

منظور بیت : ای آدمِ مزوّر در برابرِ صاحبدلان ، مدّعی کمال مشو زیرا آنان با تکیه بر روشن بینیِ خود کتابِ روح تو را به آسانی می خوانند . مراد از «جاسوس» ، عارفان بِالله است . توضیح جواسیس القلوب در شرح بیت 1478 دفتر دوم آمده است .

شرح و تفسیر بخش قبل                  شرح و تفسیر بخش بعد