بقیه قصه نامه نوشتن آن غلام به طلب جیره | شرح و تفسیر

دُور ازو ، وز همّتِ او کین قَدَر / از جِری ام آیدش اندر نظر

از شاه و همّتِ او بعید است که این مقدار جیرۀ ناچیزِ من در نظرش جیرۀ قابلِ توجهی بیاید . [ جِری = مخفف و ممالِ اِجراء به معنی مستمری ]

گفت : بهرِ مصلحت فرموده است / نه برای بُخل و نه تنگیِّ دست

آشپز گفت : شاه این کار را بنا به مصلحتی دستور داده است و اِلّا این کار ناشی از بُخل و تنگدستی او نیست .

گفت : دهلیزی ست وَالله این سخن / پیشِ شَه خاک است هم زَرِّ کهن

غلام گفت : به خدا سوگند که این حرف از شاه نیست . زیرا در نظرِ او خاک با طلای قدیمی گرانبها یکسان است . [ دهلیزی = منظور حرفی است که در اتاق ها و راهروهای کاخ زده شده و شاه از آن بی خبر است . بنابراین غلام مدعی بود که تقلیلِ جیره اش کارِ دیگران بوده است نه خودِ شاه . ]

مَطبَخی دَه گونه حجّت برفراشت / او همه رد کرد از حرصی که داشت

آشپز ده نوع دلیل اقامه کرد امّا غلام به علّتِ حرص و آزی که داشت همه را رد کرد .

چون جِری کم آمدش در وقتِ چاشت / زد بسی تشنیع ، او سودی نداشت

چون به هنگامِ صبح ، جیرۀ کمی برای غلام آوردند شرع کرد به ناسزا گویی و خیلی بدگویی کرد . امّا این حرف ها هیچ فایده ای نداشت . [ چاشت = اوّلِ روز ، هنگامِ صبح ، ساعتی از بامداد گذشته ، غذایی که صبح پس از بر خاستن از خواب می خورند / تشنیع = بد گفتن ، ناسزا گفتن ، سخنان زشت گفتن ]

گفت : قاصد می کنید اینها شما / گفت : نه که بنده فرمانیم ما

غلام به آشپز و دستیارانِ او گفت : شما این کار را عمداََ بر علیه من انجام می دهید . آشپز جواب داد : نه اینطور نیست که می پنداری بلکه ما مطیعِ فرمانِ شاهیم . [ قاصد = از روی قصد ، عمداََ ]

این مگیر از فرع ، این از اصل گیر / بر کمان کم زن ، که از بازوست تیر

تو این کار را از فرع مپندار . بلکه از اصل بدان . یعنی خیال نکن که کم شدن جیرۀ تو به ما و امثالِ ما مربوط است بلکه این کار با تصمیمِ شاه صورت گرفته است . پس به کمان طعنه مزن زیرا که تیر بوسیلۀ نیروی بازو رها می شود .

ما رَمَیتَ اِذ رَمَیتَ ابتلاست / بر نبی کم نِه گُنه ، کآن از خداست

آیه ما رَمَیتَ اِذ رَمَیتَ برای امتحان است . یعنی این آیه ، معیارِ شناختِ مرتبۀ ایمان و اعتقادِ تو نسبت به فعل و مشیّتِ ربّانی است . پس نباید پیامبر (ص) را گناهکار بدانی . یعنی نباید افکندن تیر را به پیامبر نسبت دهی و انجامِ آن را از جانبِ آن حضرت محسوب داری . بلکه فاعلِ این فعل ، حقیقتاََ خداوندِ رحمان بود . مولانا در اینجا از زبانِ آن آشپز ، طالبانِ حقیقت و سالکانِ طریقت را به این نکتۀ حساس ارشاد می کند که گر چه در این جهان ، علل و اسبابی بیشمار در کار است . امّا آدمی نباید چنان در آن غرق شود که مشیّتِ قاهرۀ الهی را نادیده انگارد . ای بسا به اقتضای حکمت و مشیّتِ خداوندی ، علل و اسبابِ طبیعی خرق شود و امری غیر معتاد و نامنتظر رُخ بنماید . مثلاََ در جایی که آدمی پیروزی را حتمی می شمرد . شکست و حرمان پیش آید و یا بالعکس در جایی که امیدی به ظفر نمی رود ناگهان فتح و گشایشی حادث شود . زیرا مُعطی و مُمسِک ، خداوندِ تعالی است . لیکن آدمی چنان در پردۀ پندار خود مختفی شده است که اسباب و ابواب را می بیند امّا مسبّب الاسباب و مُفتّح الابواب را نمی بیند و در نتیجه خوار و سُغبۀ فرومایگان می گردد . مصراع اوّل این بیت اشاره است به آیه 17 سورۀ انفال که توضیح آن در شرح بیت 1306 دفتر دوم آمده است . ]

آب از سر تیره است ای خیره چشم / پیشتر بنگر ، یکی بگشای چشم

ای گستاخ ، آب از سرچشمه گِل آلود است . چشمت را باز کن و جلوتر را ببین . یعنی به سرچشمه نگاه کن . [ خیره چشم = بی حیا ، بی شرم ، گستاخ ]

شد ز خشم و غم درونِ بقعه ای / پیشِ شَه بنوشت خَشمین ، رُقعه ای

غلام از شدّتِ خشم و اندوه به اتاقی رفت و با آن حالِ خشمگین برای شاه نامه ای نوشت . ( بُقعه = خانه ، سرا ) [ غلام نامه را در حالتِ غیظ و غضب تحریر کرد و احوالِ درونی اش در نوشتارش منعکس شد . گر چه کوشید نرم و مؤدّبانه بنویسد . این نشان می دهد که آدمی تحتِ تأثیرِ محرّک های غالب است . ]

اندر آن رُقعه ، ثنای شاه گفت / گوهرِ جُود و سَخای شاه ، سُفت

غلام ضمنِ آن نامه ، شاه را ستود و از بخشش و سخاوتِ او سخن ها گفت . [ سُفتن گوهر = کنایه از سخنان بِکر و تازه زدن است ، لفظاََ به معنی سوراخ کردن جواهر است ]

کای ز بَحر و ابر افزون کفِّ تو / در قضای حاجتِ حاجات جو

غلام چنین نوشت : ای کسی که در برآوردن نیازِ نیازمندان از دریا و ابر نیز گشاده دست تری .

ز آنکه ابر آنچه دهد ، گریان دهد / کفِّ تو خندان پَیاپَی خوان نهد

زیرا که ابر هر چه که بر زمین و زمینیان می دهد با حالتِ گریه می دهد . در حالیکه دستِ تو دائماََ خوانِ نعمت را به نیازمندان با حالتِ شادی و خنده می دهد . [ عطا و بخشش حقیقی آن است که آدمی آن را با طیبِ خاطر و با شادمانی و مسرّت بجا آورد نه با منّت و تکلّف . چنانکه در آیه 264 سورۀ بقره آمده است . « ای کسانی که ایمان آورده اید ، صدقه های خود را با منّت نهادن و آزردن صدقه گیران تباه مسازید … » ]

ظاهرِ رُقعه اگر چه مدح بود / بوی خشم از مدح ، اثرها می نمود

گر چه ظاهرِ نامه مدح آمیز بود . امّا آثارِ خشم در لابلای کلمات ستایشگرانۀ او به چشم می خورد . [ اثرها می نمود = آثارِ خود را آشکار می کرد ]

ز آن همه کارِ تو بی نور است و زشت / که تو دُوری دُور از نورِ سرشت

از آنرو کارهای تو بی فروغ و زشت است که تو از نورِ فطرتِ الهی بسیار دور افتاده ای .

رونقِ کارِ خَسان کاسِد شود / همچو میوۀ تازه ، زو فاسد شود

عاقبت ، گرمی بازارِ فرومایگان دچار کِسادی می شود . درست مانندِ میوۀ تازه که زود فاسد می گردد . [ خَسان = فرومایگان ، جمع خَس / کاسد = بی رونق / زو = مخففِ زود ]

رونق دنیا برآرَد زو کساد / ز آنکه هست از عالَمِ کون و فساد

رونقِ کارِ دنیا فوراََ رو به کِسادی می نهد زیرا دنیا متعلق به جهانِ کون و فساد است .

خوش نگردد از مدیحی سینه ها / چونکه در مدّاح باشد کینه ها

اگر مدّاح در دلِ خود نسبت به ممدوحِ خویش کینه داشته باشد . دلِ ممدوحان از مدح و ستایش او خشنود و مسرور نمی شود . [ مدیح = مدیحه ، چکامه ، قصیده ]

ای دل از کین و کراهت پاک شو / و آنگهان ، اَلحَمد خوان ، چالاک شو

ای دل ، از کینه و زشتی پاک شو . آنگاه حمد و ثنای حق بگو و در خدمتش چالاک و فعّال باش . [ اَلحَمد = در اینجا مطلقِ حمد و ثنای پروردگار است و منظور فقط سورۀ الحمد نیست . ]

بر زبان اَلحَمد و ، اِکراهِ درون / از زبان ، تلبیس باشد یا فسون

اگر زبان ، حمدِ خدا گوید و دل دچارِ بی میلی و اِکراه باشد . این کار نیرنگ سازی یا حیله گری است . [ چنانکه در آیه 142 سورۀ نساء در وصفِ اهلِ نفاق گوید : « … و چون به نماز ایستند با کاهلی ایستند … » ]

و آنگهان گفته خدا که : ننگرم / من به ظاهر ، من به باطن بنگرم

گذشته از این خدا فرموده است : من به ظاهرِ آدمیان نگاه نمی کنم بلکه به باطن آنان می نگرم . [ مستند به حدیث « همانا خداوند ، ننگرد به صورت ها و دارایی شما بلکه نگرد به دل ها و رفتار شما » ( احادیث مثنوی ، ص 59 ) ]

شرح و تفسیر بخش قبل                   شرح و تفسیر بخش بعد