غزل شماره 9 دیوان غزلیات شمس تبریزی / شرح و تفسیر

بر دستِ من نِه جامِ جان ، ای دستگیرِ عاشقان / دور از لب بیگانگان ، پیش آر پنهان ، ساقیا

ای ساقی و ای یاور عاشقان ، بادۀ عشق را که به نوشندگانش جان می بخشد در دست من بگذار . و این بادۀ مقدس ، دور بادا از لب اغیار . و این باده را به دور از چشم اغیار بیاور .

دور از لب بیگانگان = دور بادا از اغیار .

پیش آر پنهان = نهانی جامِ عشق را بیاور . زیرا اغیار سزاوار بادۀ حضرت سبحان نیستند .

نانی بده نان خواره را ، آن طامعِ بیچاره را / آن عاشق نانباره را کنجی بخسبان ، ساقیا

ای ساقی روحانی ، به اهلِ متاعِ ناپایدار دنیا متاعی بده . همان آزمند بدبخت که دل به این چیزها بسته است . همان سرمستِ مادّیات دنیوی که همۀ همّ و غمّ اش همین چیزهاست . پس او را به همین متاع ناچیز مشغول کن و در گوشه ای از این دنیا به خواب غفلتش اندر ساز . [ کلمات طامع ، عاشق و نانباره ، اوصافی است برای همان نان خوارۀ مصراع اوّل . ]

نان خواره = کسی که به خوردن نان حریص است ، کنایه از آزمندان دنیاپرست .

طامع = آزمند ، طمع کار .

عاشق = در اینجا به معنی سرمست ، شیفته و حریص . معنی منفی دارد .

نانباره = حریص بر خوردن نان .

ای جانِ جانِ جانِ جان ، ما نامَدیم از بهرِ نان / برجِه ، گدارویی مکن در بزمِ سلطان ، ساقیا

ای حضرت معشوق که به منزلۀ لطیف ترین جان ها هستی . ما به سرای دنیا برای نان (تمتُّعات نفسانی) نیامده ایم . اینک ای ساقی روحانی ، برخیز و بادۀ روحانی عشق را از ما دریغ مدار و گشاده دستی فرما که جملگی مهمان جشن شاه حقیقت هستیم .

جانِ جانِ جانِ جان = اشاره است به حضرت معشوق ازل  ابد و حقیقتِ جان . این گونه تکرارها از شیدایی و شور روحانی مولانا است .

نان = کنایه از امور نفسانی و متاع پست دنیوی است .

بَرجِه = جهیدن گیر ، جهش کن .

گدارویی = سماجت در گدایی کردن ، در اینجا یعنی دریغ داشتن .

اوّل ، بگیر آن جامِ مِه ، بر کفّۀ آن پیر ، نِه / چون مست گردد پیرِ ده ، رَو سوی مستان ، ساقیا

نخست ای ساقی روحانی ، جامِ عظیم عشق را بگیر و سپس در کفِ پیرِ عقل بگذار و همینکه آن پیر ، مست شد ، برو به سوی سالکان مست تا مست ترشان گردانی .

در این بیت «پیر» بر عقل جزیی و سطحی اندیش دلالت دارد . و «دِه» در زبان مولانا کنایه از ویرانکدۀ دنیاست . دِه نماد دنیاست و عقل جزیی نیز قلمروش همین دنیاست . بنابراین «پیرِ دِه» کنایه از عقل جزیی و سطحی اندیش است که فقط در قلمرو امور دنیوی چالاک و گُربُز می نماید . البته منظور مولانا از «دِه» جامعۀ بسته است که با جهان بیرون از خود ارتباط ندارد . مولانا در دفتر سوم مثنوی ، ابیات 517 تا 521 فرماید :

دِه مرو ، دِه مرد را احمق کند / عقل را بی نور و بی رونق کند

قول پیغمبر شنو ای مجتبی / گورِ عقل آمد وطن در روستا

هر که در رُستا بود روزیّ و شام / تا به ماهی عقل او نبود تمام

تا به ماهی احمقی با او بود / از حشیش دِه جز این ها چه درَوَد

و آنکه ماهی باشد اندر روستا / روزگاری باشدش جهل و عما

جامِ مِه = جام بزرگ / کفّه = کف دست .

رُو سخت کن ای مُرتَجا ، مست از کجا ، شرم از کجا / ور شرم داری ، یک قدح بر شرم افشان ، ساقیا

ای که مایه امیدی ، در راه عشق باید پایداری کنی و از خط خارج نشوی . چون دشواری ها و دردسرهای طریق عشق یکی دو تا و … نیست . مست کجا ؟ شرم و حیا کجا ؟ یعنی مستان بادۀ عشق ، اهل محافظه کاری و عافیت طلبی های مرسوم نیستند . و اگر تو هنوز شرم داری یعنی اگر هنوز در قید و بند عافیت طلبی های کلیشه ای جامعه هستی . ای ساقی عشق ، جامی از بادۀ کبرای حضرت معشوق بر این حالات محافظه کارانه بریز و چنین احوالی را که مزاحم سیر و سلوک عاشقانه است به کلّی از میان ببر .

رُو سخت کن = پایداری کردن ، صبوری کردن ، ایستادگی نمودن .

مُرتجا = آن کسی که بدو امید رود ، مایۀ امید دیگران / ای مُرتَجا = خطاب به سالکان است .

شرم = حیا ، در اینجا یعنی عافیت طلبی محافظه کارانه که رواج عمومی دارد .

قدح = کاسۀ بزرگ ، ساتگین ، در اصطلاحات صوفیه ، معادل «وقت» است . و «وقت» در تعبیرات صوفیه آن حالی است که ناگهان از عالَم غیب بر قلب سالک درآید و او را از خود ببرد .

قَدَح افشاندن = جامی و پیاله ای از شراب نثار کردن ، منظور این است که قدحی از شراب عشق ، شرم مزاحم و یا همان ملاحظه کاری ها و عافیت طلبی های خودخواهانه را بزداید .

برخیز ای ساقی بیا ، ای دشمنِ شرم و حیا / تا بخت ما خندان شود ، پیش آی خندان ، ساقیا

ای ساقی روحانی ، بلند شو نزد ما بیا . ای کسی که دشمن شرم و حیای منفی هستی . یعنی با شراب عشق ، نفاق و محافظه کاری های مبتذل و رایج را محو می کنی . بیا که از آمدن تو بخت ما شکوفا شود . [ خندان شدن بخت = روی آمدن اقبال و نیک بختی ]

مولانا در یکی از رباعیات دیوان شمس فرماید :

زاهد بودم ترانه گویم کردی / سر حلقۀ بزم و باده جویم کردی

سجاده نشین باوقاری بودم / بازیچۀ کودکان کویم کردی

شرح و تفسیر غزل 8                     شرح و تفسیر غزل 10