شرح و تفسیر غزل شماره 96 دیوان سعدی شیرازی

به بندگیّ و صغیری گرت قبول کند / سپاس دار که فضلی بُوَد کبیر از دوست

اگر دوست تو را به بندگی و خواری و حقارت بپذیرد ، از وی سپاسگزار باش ، چرا که این پذیرش بخششی بزرگ است که در باب تو اعمال می کند . [ صغیری = کودکی و خواری ]

به جای دوست گرت هر چه در جهان بخشند / رضا مده که متاعی بُوَد حقیر از دوست

اگر به عوض دوست تمام عالَم را به تو بخشند ، خشنود مباش . زیرا تمام هستی در برابر دوست کالایی ناچیز است . [ به جایِ = در عوضِ ، در مقابلِ ]

جهان و هر چه در او هست با نعیم بهشت / نه نعمتی است که بازآورَد فقیر از دوست

دنیا و هر چه در آن وجود دارد به اضافه نعمت های بهشتی ، به اندازۀ نعمتی نیست که درویش از کوی دوست حاصل می کند . یا نعمتی نیست که موجب ترک کوی دوست گردد . [ نعیم = ناز و نعمت / فقیر = نیازمند ، در اینجا یعنی عاشق نیازمند ]

نه گر قبول کنندت ، سپاس داری و بس / که گر هلاک شوی ، منّتی پذیر از دوست

نه تنها اگر تو را بپذیرند باید سپاسگزار باشی ، بلکه اگر در این راه نابود هم شوی هم شوی ، باید منّت پذیر دوست باشی . [ منّت = بخشش و احسان ]

مرا که دیده به دیدار دوست بر کردم / حلال نیست که بر هم نهم به تیر از دوست

من که چشمم بر روی دوست گشوده شده است ، جایز نیست که حتّی اگر تیر دوست به چشمانم اصابت کند ، آنها را ببندم . [ دیدار = چهره و صورت / دیده برکردن = کنایه از چشم گشودن ]

وگر چنانکه مصوّر شود گزیر از عشق / کجا روم ؟ که نمی باشدم گزیر از دوست

در صورتی که به تصوّر درآید که از عشق علاج و چاره ای هست ، من که چاره ای جز با دوست بودن ندارم ، به کجا روم ؟ [ مصوّر شدن = به خیال آمدن / گزیر = چاره و علاج ]

به هر طریق که باشد اسیر دشمن را / توان خرید و ، نشاید خرید اسیر از دوست

آن کسی را که اسیر دشمن شده است ، می توان بازخرید و آزاد کرد . امّا نمی توان عاشقی را که اسیر معشوق گشته ، از اسارت یار رهایی بخشید .

که در ضمیر من آید ز هر که در عالَم ؟ / که من هنوز نپرداختم ضمیر از دوست

چه کسی از میان تمام مردم جهان می تواند ذهن و ضمیر مرا به خود مشغول دارد ، زیرا هنوز من ذهن خویش را از دوست تهی نساخته ام . [ ضمیر = خاطر و دل / پرداختن از چیزی یا کسی = روی برگرداندن از چیزی یا کسی ]

تو خود نظیر نداری و گر بُوَد به مَثَل / من آن نی ام که بَدَل گیرم و نظیر از دوست

تو بی نظیر و بی همتایی ، حتّی اگر نظیری هم برای تو وجود داشته باشد ، من کسی نیستم که نظیر و مانند تو را چون تو پندارد و وی را برگزینم . [ بدل = جانشین ]

رضای دوست نگه دار و صبر کن سعدی / که دوستی نبوَد ناله و نفیر از دوست

ای سعدی ، در پی نگه داشتِ خشنودی دوست باش و شکیبایی پیشه کن ، زیرا ناله و فریاد کردن از دست یار شرط دوستی نیست . [ رضا = خشنودی و رضایت / نفیر = فریاد و فغان ]

شرح و تفسیر غزل 95                     شرح و تفسیر غزل 97