شرح و تفسیر غزل شماره 142 دیوان سعدی شیرازی

گر منزلتی دارم ، بر خاک درت میرم / باشد که گذر باشد یک روز بر آن خاکت

برای خود پایگاهی رفیع تر از این نمی شناسم که بر خاک آستانت جان دهم ، تا شادید روزی بر خاک من گذر کنی . [ منزلت = مقام و مرتبه / در = درگاه ، آستان / باشد که = امید است ]

دانم که سَرم روزی در پای تو خواهد شد / هم در تو گریزندم دست من و فتراکت

می دانم که روزی سرم در پای تو خواهد افتاد ، فقط به تو پناه می آورم و دست من فقط فتراک تو را می گیرد و فقط از تو یاری می طلبم . [ گریزندم = مخفف گریزنده ام / فتراک = تسمه و دوالی باشد که از پس و پیش زین اسب آویزند ، ترک بند / سر در پای کسی شدن = کنایه از مطیع و تسلیم کسی شدن / در کسی گریختن = پناه بردن ]

ای چشم خرد حیران در مَنظر مطبوعت / وِای دست نظر کوتاه از دامن ادراکت

ای محبوبی که خرد قادر به مشاهدۀ جمال دلپذیر تو نیست ، اندیشه نیز از دست یازیدن به ادراک تو ناتوان است . [ منظر مطبوع  = دیدار و چهرۀ دلپذیر و زیبا / نظر = فکر و اندیشه ، دقّت و  تأمّل / دست کوتاه بودن از چیزی = محروم و بی نصیب بودن از چیزی ]

گفتم که نیاویزم با مار سَر زلفت / بیچاره فروماندم پیش لب ضحّاکت

عزم آن داشتم که با سر زلفت که به ماه می ماند ، درگیر نشوم ، امّا در برابر لب خندانت عنان از کف داده ، درمانده شدم و اسیر گیسوانت گشتم . [ آویختن = چنگ زدن / ضحّاک = خندان / فروماندن = کنایه از عاجز و درمانده شدن ]

مه روی بپوشانَد ، خورشید خجل مانَد / گر پرتو روی افتد بر طارم افلاکت

اگر پرتو روی تابانت بر آسمان بتابد ، ماه پرتو افشانی نمی کند و خورشید در برابر پرتو رویت شرمسار می ماند . [ طارم = طاق و بام خانه / طارم افلاک = کنایه از آسمان ]

گر جمله ببخشایی ، فضل است بر اصحابت / ور جمله بسوزانی ، حکم است بر املاکت

اگر تمام دوستانت را عفو کنی و از گناهانشان درگذری ، این احسان توست بر آنان و چنانچه همه را به آتش بکشی ، گویی به اختیار املاک خویش را سوزانده ای . [ جمله = تمام ، همه / فضل = احسان و بخشش / اصحاب = جمع صاحب به معنی یاران / املاک = جمع مُلک به معنی مال ها و دارایی ها / سوختن = کنایه از به رنج افکندن ، عذاب دادن ]

خون همه کس ریزی ، از کس نَبوَد بیمت / جرم همه کس بخشی ، از کس نَبوَد باکت

خون همه را می ریزی و از هیچ کس هراسی به دل راه نمی دهی و از گناهان همه درمی گذری بی آنکه پروای کسی داشته باشی . [ جرم = گناه / باک = ترس ]

چندانکه جفا خواهی می کن ، که نمی گردد / غم گِرد دل سعدی با یاد طربناکت

هر قدر که دوست داری به سعدی ستم کن ، زیرا با وجود خاطرۀ شادی بخش تو غم نمی تواند گرد او بگردد و بر وی اثر گذارد . [ طربناک = شادی آور ]

شرح و تفسیر غزل 141                     شرح و تفسیر غزل 143