گفتن زن که او در بند جهاز نیست و مراد او صلاح است | شرح و تفسیر

ما ز مال و زر ملول و تُخمه ایم / ما به حرص و جمع ، نه چون عامه ایم

زیرا ما از مال و ثروت و زر و سیم واقعاََ بیزار و سیریم . و ما همچو عامۀ مردم برای بدست آوردن مال و اندوختن آن ، حرص نمی زنیم . [ تُخمه = یا تُخَمه به معنی هضم نشدن غذا در معده توأم با اسهال و استفراغ ]

قصد ما سِتر است و پاکیّ و صَلاح / در دو عالَم خود بدآن باشد فَلاح

منظور ما عفّت و پاکدامنی و نیکی است . زیرا همین اوصافِ پسندیده است که در دنیا و آخرت سبب نجاتِ آدمی می شود . [ هر چند این سخنان از قولِ آن زنِ بَدکار آمده . امّا حق نیز همین است یعنی هر کس بخواهد در این دنیا و آن دنیا رستگار و نیک بخت باشد باید قدم در راهِ پاکی و وارستگیِ اخلاقی بگذارد . ]

باز صوفی عذرِ درویشی بگفت / آن مکرّر کرد تا نَبوَد نهفت

دوباره آن صوفی عامداَََ مسئله فقر و نداری را پیش کشید و سخنانش را تکرار کرد تا مسئله ای پوشیده نمانَد تا شاید زن را متوجّه قبح و بَدکاری خود کند . امّا چون کلامش جنبۀ ایهام داشت ، زن متوجّه مقصود او نشد . در واقع منظور صوفی از فقر و نداری ، فقر کمالاتِ اخلاقی مانندِ عفّت و وارستگی بود نه فقر مالی . لیکن آن زن کلام او را حمل بر ظاهر می کرد و تعریض و کنایۀ او را متوجّه نمی شد . یعنی صوفی به او می گفت تو که مدعی فضایل و کمالاتِ اخلاقی هستی ، باطناََ فاقدِ آنی . پس بهتر است که دعاوی بی اساس را رها کنی . ]

گفت زن : من هم مُکرّر کرده ام / بی جِهازی را مُقَرّر کرده ام

زن گفت : من هم تا به حال چند بار بطور صریح و روشن به این خانم گفته ام که ما اصلاََ مال و ثروتی نداریم . [ جِهاز = ساز و برگ و اسباب و لوازم خانه ، رخت عروس ]

اعتقادِ اوست راسخ تر ز کوه / که ز صد فقرش نمی آید شِکُوه

امّا این خانم با اعتقادی محکم تر از کوه می گوید که از فقر و نداری ، هیچ ترس و گلایه ای ندارد . [ شِکُوه = شکایت و گله ، بیم و هراس ]

او همی گوید : مُرادَم عِفّت است / از شما مقصود ، صدق و هِمّت است

این خانم می گوید : مقصودِ من پاکدامنی است و تنها چیزی که از شما انتظار دارم ، راستی و همّتِ عالی است . [ همّت = شرح بیت 2 دفتر چهارم ]

گفت صوفی : خود جِهاز و مالِ ما / دید و ، می بیند هویدا و خفا

صوفی با تعریض و کنایه به زنش گفت : این خانم ( همان مردِ فاسقی که زیر چادر مخفی شده بود ) وسایل و اموالِ ما را دیده است و نیز هر چه در ظاهر و باطن داریم می بیند . خلاصه اینکه هیچ چیزِ ما بر او پوشیده نیست . [ در این بیت هر چند ظاهراََ فاعل «دید» و «می بیند» آن مردکِ نابکار است امّا مقصودِ اصلی اینست که خداوند به ظاهر و باطنِ آدمیان واقف است . پس ای ریاکاری که شرع را سپرِ نَفسانیِ خود کرده و پشتِ آن مخفی شده ای . دست از دَغا و ریا بدار که حضرتِ حق به خَفیّاتِ امور ، علیم است .

خانۀ تنگی ، مقامِ یک تنی / که درو پنهان نمانَد سوزنی

زیرا خانۀ تنگِ ما فقط جای یک نفر است یعنی خانۀ ما بیش از یک نفر گنجایش ندارد . بطوریکه حتّی جایی برای پنهان کردنِ یک سوزن هم نیست .

باز سِتر و پاکیّ و زهد و صلاح / او ز ما بِه دانَد اندر اِنتصاح

علاوه بر اینها او در مقامِ نصیحت پذیری پوشش و پاکی و نیکی را از ما بهتر می شناسد . ( سِتر = پوشش ، پرده / سَتر = پوشاندن / اِنتصاح = نصیحت پذیرفتن ) [ در اینجا و بیت بعدی نیز هر چند که ظاهراََ مرجعِ ضمیر «او» آن مردکِ فاسق است امّا در اصل می خواهد بگوید که حضرت حق به همۀ نهانی های ما آگاه است . پس نباید بیهوده از تقوی و پروا دم زد . ]

بِه ز ما می داند او احوالِ سَتر / اندک اندک همچو بیماریِّ دِق

او از ما بهتر خبر دارد که حقیقت و کیفیّتِ عفّت و پاکدامنی چیست و نیز از ما بهتر می داند که ظاهر و باطن و سَر و تَه پاکدامنی چیست و کدام است . [ حال که خداوند از همۀ امورِ آشکار و نهان واقف است چه فایده ای دارد که منم منم بگوییم و خود را پیشِ این و آن مقدّس و متشرّع جا بزنیم . ]

ظاهراََ او بی جِهاز و خادم است / وز صلاح و سَتر او خود عالَم است

اگر چه ظاهراََ دختر ما جهیزیه و خدمه ای ندارد یعنی فاقدِ مال و منال و جهیزیه است و این نیاز به گفتن ندارد چون همه از این موضوع خبر دارند و یقیناََ او ( مردِ فاسقی که زیر چادر مخفی شده بود ) از نیکی و پاکی و وارستگی دخترمان آگاه است .

شرحِ مستوری ز بابا شرط نیست / چون بَرو پیدا چو روزِ روشنی ست

شرط این نیست که پدر ، پاکدامنی دخترش را تعریف و توصیف کند . زیرا هر پدری از دختر خود تعریف و تمجید می کند در حالی که این موضوع بر او ( آن مردکِ فاسق ) مانندِ روز ، روشن است .

این حکایت را بِدآن گفتم که تا / لاف کم بافی ، چو رسوا شد خطا

مولانا در اینجا از زبان آن معشوقی که عاشق خود را در باغ دید می گوید : این حکایت را بدان خاطر گفتم که هر گاه خطا و لغزشت آشکار شد دیگر لاف نزنی .

مر تو را ای هم به دعوی مُستَزاد / این بُده ستت اجتهاد و اعتقاد

ای کسی که فراوان ادّعا می کنی ، حقیقتِ سعی و اعتقاد تو این است . ( مُستزاد = افزون شده ، زیاد شده ) [ خلاصه اینکه ای مدّعی گستاخ ، تو که دعوی تقوی و وارستگی داری بدان که همه سعی و تلاشِ و اعمال و کردار و اندیشه ات مانندِ آن زنِ بَدکار است . با اینکه از نظرِ حضرتِ حق و عارفانِ روشن بین ، رسوایی . ]

چون زنِ صوفی تو خائن بوده ای / دامِ مکر اندر دَغا بگشوده ای

این بیت نیز از زبانِ آن معشوق در باغ خطاب به عاشقِ بی ادبِ خود است . ای مدّعی عاشقی ، تو نیز مانندِ زنِ صوفی ، اهلِ خیانت هستی و دامِ فریبِ خود را در زمین ناراستی و نادرستی گسترده ای .

که زِ هَر ناشُسته رویی گَپ زنی / شرم داری وز خدایِ خویش نی

تو در نزدِ هر آدمِ نااهلی ، دم از تقوی و صلاح می زنی و از آن اراذلِ اوباش خجالت می کشی . در حالی که از حضرت حق شرم نمی داری . [ ناشسته رُو = ناپاک ، آنکه چهرۀ دلش آلوده است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد