نمودن مثال هفت شمع سوی ساحل | شرح و تفسیر

نورِ شعلۀ هر یکی شمعی از آن / بر شده خوش تا عَنانِ آسمان

پرتو هر یک از آن شمع های هفت گانه به گونه ای خوش و دلنشین تا پهنۀ آسمان می رسید . [ به فحوای آخر آیه 29 سورۀ ابراهیم « آیا ندیدی که خدا چه سان مثال زد ؟ سخن پاک ، درختی پاک را مانَد که ریشۀ آن استوار و شاخۀ آن سر به آسمان کشیده است … » / عَنانِ آسمان = پهنۀ آسمان ، قسمتی از آسمان که نمایان است ]

خیره گشتم ، خیرگی هم ، خیره گشت / موجِ حیرت عقل را از سر گذشت

من که از این شکوه اسرارآمیز ، سرگشته و حیران شدم هیچ ، حتّی حیرت نیز از این وضع مُتحیّر شد و موجِ حیرت ، عقل را نیز در خود فرو برد . [ در مصراع اوّل ، صنعت مبالغه بکار رفته و مراد اینست که آن صحنۀ پُر شکوه ، سخت حیرت آور بود . ]

این چگونه شمع ها افروخته است / کین دو دیدۀ خلق ازینها دوخته است ؟

با خود گفتم : این دیگر چگونه شمع هایی است که اینگونه افروخته شده اند و چشمانِ مردم قادر به دیدن آنها نیست ؟ [ حجاب ها و شواغل نفسانی مانع از رویتِ آنهاست ]

خلق ، جویانِ چراغی گشته بود / پیشِ آن شمعی که بر مَه می فزود

مردم بینوا ، سراسر حیاتِ گرانبهای خود را در راهِ جستجوی چراغی ناچیز سپری می کنند و این شمع ها را که نورشان از ماهِ گردون نیز افزونی دارد نمی بینند . [ خلاصه انوار باطنی اولیای خدا سراسرِ زمین و آسمان را فرا گرفته و حتّی از انوار کواکب نیز افزونتر و آشکارتر است . امّا مردم دیدۀ بصیرت ندارند و از آنان غافل و بی خبرند و عمرِ خود را در راهِ یافتن چراغِ مباحثِ نظری و مجادلاتِ کلامی بر باد فنا می دهند ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 746 ) ]

چشم بندی بُد عجب ، بر دیده ها / بندشان می کرد یَهدی مَن یَشا

دوباره دقوقی گفت : عجب حجابی بر چشمان مردم زده شده ، خدایی که هر کس را خواهد هدایت کند . بر دیدگان آنان حجاب زده است . [ مصراع دوم تضمینی است از قرآن کریم که در بسیاری از آیات آمده از جمله : آیه 25 سورۀ یونس ، آیه 4 سورۀ ابراهیم ، آیه 93 سورۀ نحل و … ]

شدنِ آن هفت شمع بر مثالِ یک شمع

باز می دیدم که می شد هفت ، یَک / می شکافد نورِ او جَیبِ فَلَک

دقوقی ادامه می دهد : باز نگاه کردم و دیدم که آن هفت شمع به یک شمع تبدیل شد و نورِ آن به قدری فزونی گرفت که گریبان فلک را نیز چاک می داد . [ اگر هفت شمع را کنایه از هفت اسم حق تعالی فرض کنیم ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 746 ) منظور اینست که میانِ اسماء الهی اختلاف و مغایرتی نیست زیرا صفاتِ حق عینِ ذاتِ اوست و در مرتبۀ ذات هیچ تعیّنی راه ندارد . و اگر هفت شمع را بر اولیای عِظام اطلاق کنیم منظور این است که حقیقتِ باطنی آنها یکی است ، هر چند که بر حسبِ ظاهر ، متعدد باشند . سبزواری گوید : همه اولیاء به وجهی یکی هستند . چرا که یک دل و یک عقیده اند و فانی در یک . پس آن هفت شمع در اصل ، یک شمع بود و هفت روح شد در بروز صفات و هفت مرد ناسوتی شد به سبب ابدان با هفت جسد مثالی ( شرح اسرار ، ص 214 ) ]

باز ، آن یک ، بارِ دیگر هفت شد / مستیِ و حیرانیِ من ، زَفت شد

بار دیگر آن یک شمع به هفت شمع تبدیل شد و مدهوشی و حیرتِ من نیز افزونی گرفت . [ هر گاه به حقیقتِ اولیاء نظر شود . روحی واحد به نظر می رسند و چون به تعیّن و تعددشان نظر شود . مختلف دیده می شوند . حق تعالی در قسمتی از آیه 285 سورۀ بقره می فرمایند « … و فرق نگذاریم میان رسولان خدا … » ]

اتّصالاتی میانِ شمع ها / که نیاید بر زبان و گفتِ ما

میان این شمع ها ، پیوندی برقرار است که در زبان و گفتار ما نمی گنجد . [ زیرا اتحادِ ارواح از نوعِ اتحادِ اجسام نیست ]

آنکه یک دیدن کند ادراکِ ما / سال ها نتوان نمودن از زبان

گاه انسان ، حقایقی را با چشم درمی یابد که نمی تواند در طولِ سالیان ، آن را با زبان شرح دهد . [ حتّی آدمی مشاهدات حسّی خود را نیز نمی تواند در طی سال ها شرح دهد تا چه رسد به مشاهدات باطنی ، چشم ظاهری و حسّی انسان در یک لحظه ، از زمین تا آسمان را می بیند . ولی آیا زبانش قادر است پدیده های دیده شده را یکی یکی شرح دهد و خواص و کیفیّاتِ هر یک را بیان کند ؟ مسلماََ نمی تواند . وقتی که زبان از مَرئیّاتِ محسوس عاجز باشد . قهراََ از بیانِ مشهودات قلبی و مَرئیّاتِ باطنی عاجزتر خواهد بود ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 747 ) ]

آنکه یک دَم بیندش ادراکِ هوش / سال ها نتوان شنودن آن ، به گوش

ادراکِ درونی انسان در یک لحظه ، حقسقتی را درمی یابد که در طولِ سالیان ، آن را نمی توان با گوشِ طبیعی و محسوس دریافت .

چونکه پایانی ندارد ، رَو اِلَیک / ز آنکه لا اُحصی ثَناءََ ما عَلَیک

چون دیدنی های ظاهری و باطنی انسان ، پایانی ندارد . پس ای انسان به سویِ خویشتن حقیقی خود برو و خود را بشناس که نمی توانم تو را آن سان که شایستۀ توست مدح و ثنا گویم . [ بعضی گفته اند «رو الیک» یعنی به خودت بازگرد تا قصه را دنبال کنیم ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 116 ) مصراع دوم اشاره است به حدیثِ نبوی « ثنای تو نتوانم آن سان که خود را ثنا گفته ای » این حدیث نبوی در خطاب به حضرت حق تعالی است . امّا گویا مولانا در اینجا فقط از آن اقتباسِ لفظی کرده و آن را در ستایش از مقامِ انسانِ کامل بکار برده است . ]

پیشتر رفتم دوان ، کآن شمع ها / تا چه چیز است از نشانِ کبریا ؟

دقوقی می گوید : باز به سوی آن شمع ها پیش دویدم تا ببینم چه آیتی از آیاتِ الهی در وجودِ آنها نهفته است ؟

می شدم بی خویش و مدهوش و خراب / تا بیفتادم ، ز تعجیل و شتاب

از خود بی خود شدم و مدهوش گردیدم و حالی خراب پیدا کردم ، یعنی به مرحۀ محو و فنا رسیدم . و به علّتِ عجله و شتاب افتادم روی زمین .

ساعتی بی هوش و بی عقل اندر این / اوفتادم بر سَرِ خاکِ زمین

مدتی در حالِ ناهشیاری و مدهوشی به سر بردم و روی زمین افتادم .

باز باهوش آمده ، برخاستم / در روش ، گویی نه سَر ، نَی پاستم

دوباره به هوش آمدم و ایستادم . ولی گویی که در راه رفتن نه سری دارم و نه پایی .

نمودن آن شمع ها در نظر هفت مرد

هفت شمع ، اندر نظر شد هفت مَرد / نورشان می شد به سقفِ لاژورد

هفت شمع به صورت هفت مرد درآمد که نورشان سقفِ لاجوردی آسمان را روشن می کرد .

پیشِ آن انوار ، نورِ روز ، دُرد / از صلابت ، نورها را می ستُرد

نورِ روز در مقابلِ روشنایی پُرفروز آنها کدر و بی رونق بود . انوار پُر صلابت آنها سایر انوار را محو می کرد . [ دُرد = ماده کدری که در تهِ ظروفِ مایعات رسوب می کند ]

باز شدن آن شمع ها هفت درخت

باز هر یک مرد شد شکلِ درخت / چشمم از سبزیِ ایشان ، نیکبخت

دوباره هر یک از آن مردان به شکلِ درختی درآمده بطوریکه چشمم از تماشای سرسبزی و خرّمی آنها احساسِ شادی و مسرت می کرد . [ تا اینجا بطور خلاصه مکاشفاتِ دقوقی بدین قرار بوده است . ابتدا در عالَمِ مثال ، هفت شمعِ فروزان دید و آن شمع ها در واقعِ ارواحِ آن هفت ولی بود و سپس آن هفت شمع را به شکلِ هفت مرد دید . و این وقتی بود که ارواحِ آنان رت در این عالم همراه با ابدانشان مشاهده کرد . و سپس چون دوباره به عالَمِ مثال نظر انداخت آن هفت مرد را به صورت هفت درخت دید ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 752 ) . سبزواری معتقد است که به صورت درخت درآمدن آن اولیاء به جهتِ کثرت ثمرات و وفورِ برکات و سایه های راحت بخشِ وجودِ اقطاب است و قطب ، همانندِ درختِ بس عظیمی است که ابدال به منزلۀ سایۀ آن بشمار روند ( شرح اسرار ، ص 214 ) در اینجا دقوقی به شرحِ هیأت و مرتبۀ مثالی این هفت ولی می پردازد و می گوید : ]

زانبُهیِ برگ ، پیدا نیست شاخ / برگ هم گم گشته از میوۀ فراخ

از کثرت و فزونی برگ ها ، شاخۀ درخت پیدا نبود . و از فزونی میوه نیز برگ ها ناپیدا شده بود . [ اگر هفت شمع را که گاه به صورت هفت مرد و گاه بصورت هفت درخت درمی آید . عبارت از هفت اسم الهی بدانیم . تأویلِ بیت فوق چنین می شود : حیات و علم و اراده و قدرت و سمع و بصر و نطق که در موجوداتِ عالَم است ، شاخه ها و فروعِ ائمۀ اسماء الهی هستند و دیگر قوای ظاهره و باطنۀ این عالَم ، به منزلۀ برگ های آنها و علوم و اذواق و افعال و تأثیراتِ این صفات و قوا به منزلۀ میوۀ آنها ، پس میوه از برگ فراخ تر باشد و برگ از شاخ ، انبوه تر . همچنین می توان مراد از شاخه ها را ، دیگر اسماء الهی فرض کرد که مُتفرّع از ائمۀ اسماء ( = هفت اسم اصلی الهی ) هستند . و مراد از میوه ها ، افعال و تأثیرات و خواص آن اسماء است که رزقِ مادّی و معنوی جهانیان از طریقِ آنهاست . و اگر آن هفت درخت عبارت باشد از ابدال سبعه ، شاخه ها کنایه از صفات کمالیۀ ایشان ، و برگ کنایه از اعمال و احوالِ حسنۀ ایشان و میوه کنایه از علوم و معارف و افادات و افاضات ایشان است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 118 ) ]

هر درختی شاخ ، بر سِدره زده / سِدره چه بوَد ؟ از خلأ بیرون شده

شاخۀ هر درختی از سدرة المنتهی نیز می گذشت . سدرة المنتهی چیست ؟ حتّی از خلأ پیرامون هستی نیز بالاتر رفته بود . [ سدره = شرح بیت 1788 دفتر دوم ]

بیخِ هر یک رفته در قعرِ زمین / زیرتر از گاو و ماهی بُد یقین

اصل و ریشۀ هر درخت تا ژرفای زمین فرو رفته بود و یقیناََ از گاو و ماهی نیز پایین تر رفته بود . [ مصراع دوم به یک باور عامیانه اشارت دارد که زمین بر شاخِ گاوی استوار است و آن گاو ، بر پشتِ ماهی است ( فرهنگ اصطلاحات نجومی ، ص 651 و 652 ) یعنی ریشه های این درختان حتّی از ژرفترین نقطۀ زمین نیز فراتر رفته بود ]

بیخشان از شاخ ، خندان روی تر / عقل از آن اَشکالشان زیر و زَبَر

ریشۀ این اولیاء از شاخه شان شاداب تر بود . چنانکه عقل از شکل های شگفت انگیز آنها سرگشته و حیران شده بود . [ انقروی منظور از ریشه را وقار ، و منظور از شاخه را اعمال و احوال آنان می داند ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 754 ) ]

میوه یی که بر شکافیدی ز زور / همچو آب از میوه جَستی برقِ نور

هر میوه ای که از درخت وجود این اولیاء حاصل می شد ، از شدّتِ پُر مایگی و شیرینی می شکافت و از درونِ آن ، پرتوِ نور همانندِ آب بیرون می جهید . ( برشکافیدی به زور = از فشار درون و از پُر مایگی می شکتفت ( مثنوی استعلامی ، ج 3 ، ص 309 )) [ هر گاه میوۀ علم و معرفت مکنون در این اولیاء شکتفته شود و باطن آن مکشوف گردد معلوم می گردد که حقیقتِ باطنی این علوم و معارف ، آکنده از نورِ صفاست . ]

مخفی بودن آن درختان از چشم خلق

این عجب تر که بر ایشان می گذشت / صد هزاران خلق از صحرا و دشت

عجیب تر از همه آنکه صدها هزار تن از مردمان در گرمای دشت و هامون از کنارِ این درختانِ انبوه و پُر میوه می گذشتند . [ امّا به سبب اسارت در بندِ جهل و هوی ، آن درختان را نمی دیدند ]

ز آرزویِ سایه ، جان می باختند / از گلیمی سایه بان می ساختند

این مردمان در آن صحاری خشک در آرزویِ یافتنِ سایه ای جان می دادند و از روی ناچاری و اضطرار ، گلیمی را سایه بان خود کرده بودند . [ مردم در صحاری این دنیا برای رسیدن به سایه جانبخش روحی و آرامشِ درونی و راحتِ روح ، خواهانِ انسان کاملی هستند که ایشان را به این مطلوبِ غایی برساند . امّا چون در چنبرۀ اوهام و شهوات درخزیده اند ، ناگزیر به کسانی پناه می برند که به صورت خادم اند و به سیرت ، هادم . خوارزمی گوید : و بی هیچ خلاف از خُلفِ ایشان سدّی عظیم از حجابِ جسمانیّه و لذّاتِ مانعه از طلبِ مشاهدۀ ملکوت هر چیزی ، ثابت و پردۀ انغماس در غواشیِ هیولانیّه و انغمار در مَلابسِ جسمانیه ، غشاوۀ بَصَر بصیرت و حجابِ عین عیان ایشان شده تا ذرّه می بیند و آفتاب ، نی . و کف بر روی دریا مشاهده می کنند و آب ، نی . ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 569 ) در مصراع دوم «گلیم را سایه بان کردن» کنایه از اینست که به سایۀ حمایت و امامتِ نااهلانِ فرومایه پناه می جستند و سایه عنایت کاملان را نمی دیدند . ]

سایۀ آن را نمی دیدند هیچ / صد تُفو بر دیده های پیچ پیچ

آنان سایه سعادت آفرین درختان حقایق و معارف اولیاء را اصلاََ نمی دیدند ، صد تُف بر این چشم های لوچ و کج .

ختم کرده قهرِ حق بر دیده ها / که نبیند ماه را ، بیند سُها

قهرِ الهی بر چشمانِ آنان مُهر زده است که ماهِ تابان را نمی بینند . امّا ستارۀ سُها را می بینند . ( سُها = شرح بیت 1624 دفتر دوم ) [ مصراع اول اشاره است به آیه 6 سورۀ بقره « خداوند بر دل ها و گوش های اینان ، مُهر بنهاده و بر چشمانشان پرده ای است . و آنان راست عذابی بزرگ » ]

منظور بیت : این غفلت زدگان ، انوار تابانِ معارف و کمالاتِ اولیای راستین خدا را نمی بینند . امّا نورِ ضعیف و بی دوامِ اهلِ ریا را که باطنِ سیاهِ خود را با کمالاتِ عارفان می آرایند ، می بینند و به دنبالِ آنان راه می افتند .

ذرّه یی را بیند و خورشید نَی / لیک از لطف و کرم نومید نَی

این غفلت زدگان ، ذرّه را می بیند امّا آفتابِ جهانتاب را نمی بیند . با این حال از لطف و عنایتِ حق ، نومید نیستند . [ یعنی با اینکه اولیاء را که خورشیدِ حقیقت اند نمی بینند و در عوض وجودِ ناچیز دیگران را می بینند و در پی آنان مُقلّدانه می روند . با این حال درهای لطف و عنایتِ حق به روی آنان بسته نیست بلکه امید است که اولیای راستین خدا را پیدا کنند . ]

کاروان ها بی نوا وین میوه ها / پخته می ریزد ، چه سِحرست ای خدا

شگفتا ، خدایا این دیگر چه سِحری است ؟ کاروان هایِ بشریت در صحاری خشک و بی آب و علف اوهام و خیالاتِ دنیوی سرگشته و حیران می روند . در حالی که میوه های رسیده و خوشگوار معارف از درختِ وجودِ انسان های کامل فرو می ریزد و کسی نیست که کامِ دل خود را از آن معارف ، شیرین و شادمان کند .

سیبِ پوسیده همی چیدند خلق / در هم افتاده به یغما خشک حلق

این مردمان سرگشته ، سیب های پوسیدۀ دنیا را با حرص و ولع می چیدند و از دستِ یکدیگر به یغما می بردند . [ مردم دنیا برای به دست آوردن لذایذِ نفسانی و متاعِ دنیوی که در مَثَل مانند سیب های پوسیده است ، هنگامه ای بر پا می کنند . در هم می لولند و با یکدیگر به ستیز و نزاع مشغولند . در حالی که کامِ جانشان از میوه های معنوی و کمالاتِ انسانی خشک مانده است . امیر مؤمنان علی (ع) می فرماید « و بستیزند بر سرِ مُرداری بویناک » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، خطبۀ 151 ) ]

گفته هر برگ و شکوفۀ آن غُصون / دَم به دَم یالَیتَ قَومی یَعلَمون

هر برگ و شکوفۀ آن شاخه ها از روی تأسف ، دم به دم می گفت : ای کاش قوم من می دانستند . [ اقتباس از آیه 26 سورۀ یس « آنگاه که به او (حبیب نجار) گفته شد : به بهشت اندر آی ، گفت : ای کاش قوم من ( سبب آمرزش و نجات مرا ) می دانستند » / غُصون = جمع غُص به معنی شاخه ]

بانگ می آمد به سویِ هر درخت / سویِ ما آیید ، خلقِ شوربخت

از جانبِ درختِ وجودِ هر ولی ، ندا می آمد که : ای مردمِ نگون بخت ، به طرفِ ما آیید .

بانگ می آمد ز غیرت بر شجر / چشمشان بستیم کلّا لا وَزَر

از غیرت حق به آن اولیاء ، ندا می رسید که : ما چشمان اینان را فرو بسته ایم . حقاََ که برای اینان پناهگاهی نیست . [ مصراع دوم تضمین آیه 11 سوره قیامت « هرگز ( در روز رستاخیز جز بارگاه حق ) پناهگاهی نیست . / وَزَر = پناهگاه ، در اصل به معنی کوه است ولیکن مطلقاََ به پناهگاه و دژ گفته می شود ]

گر کسی می گفتشان کین سو روید / تا از این اَشجار مُستَسعِد شوید

اگر فرضاََ کسی پیدا می شد و به آنها می گفت : از این سَمت حرکت کنید تا از درخت وجودِ اولیاء سعادت به دست آورید . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

جمله می گفتند کین مسکینِ مست / از قَضاءُ الله دیوانه شده ست

همۀ آن غفلت زدگان می گفتند : گویا این بینوای مست بر اثرِ قضای الهی ، عقلش را از دست داده است . [ ما که در وجودِ اینها اثری از ولایت و هدایت نمی بینیم .

مغزِ این مَسکین ز سودای دِراز / وَز ریاضت گشت فاسد چون پِیاز

مغزِ این بینوا بر اثر غلبۀ سودایِ مزمن و ریاضت شاق ، مانند پیاز فاسد شده است .

او عَجَب می ماند یا رب ، حال چیست / خَلق را این پَرده و ، اِضلال چیست ؟

آن دعوت کننده به سوی اولیاء از کمالِ غفلت و جهالت مردم تعجب می کرد و می گفت : پروردگارا این دیگر چه حالتی است که اینان دارند ؟ خدایا این حجابِ غفلت و این گمراهی مردم برای چیست ؟

خلقِ گوناگونِ با صد رأی و عقل / یک قدم آن سو نمی آرَند نَقل

مردم با صد نوع اندیشه و عقل ، حتی یک گام به سوی اولیاء برنمی دارند .

عاقلان و زیرکانشان ز اتفاق / گشته منکر زین چنین باغیّ و ، عاق

حتی خردمندان و زیرکان این قوم نیز وجودِ پُر برکتِ اولیاء را که همانندِ بوستان و درختزار است انکار می کنند و در برابر حقانیت آن سرکشی می کنند . [ عاق = سرکش ، نافرمان ]

یا منم دیوانه و خیره شده / دیو ، چیزی مر مرا بر سر زده

خداوندا یا من دیوانه و سرگشته شده ام و یا آنها ، گویا شیطان چیزی بر سرِ من کوفته و دیوانه ام کرده است یعنی مثلِ اینکه شیطان بر من چیره شده است .

چشم می مالم به هر لحظه که من / خواب می بینم خیال اندر زَمَن ؟

هر لحظه با دست ، چشم های خود را می مالم و با خود می گویم : آیا من در این هنگام یا در این روزگار ، دارم خواب می بینم و یا خیالات بر من چیره شده است ؟

خواب چه بوَد ؟ بر درختان می روم / میوه هاشان می خورم ، چون نَگرَوَم ؟

باز پیشِ خود می گفتم : خواب دیگر چه مقوله ای است ؟ من حقیقتاََ بیدارم و به سویِ درختان اولیاء می روم و از میوه های معارف آنها می خورم . پس چرا به حقانیتِ آنها ایمان نیاورم ؟

باز چون من بنگرم در منکران / که همی گیرند زین بُستان کران

دوباره که به منکران و حق ستیزان می نگرم می بینم که آنها از این بوستانِ معنا و معرفت کناره می گیرند .

با کمالِ احتیاج و اِفتقار / ز آرزویِ نیم غُوره جان سپار

مردمِ این دنیا در نهایتِ نیاز و فقر در آرزوی بدست آوردن نیم غورۀ ناچیز جان می سپارند . [ زیرا مال و متاع دنیا در مقایسه با نعمت های روحانی ، بسی ناچیز است و از اینرو به «نیم غوره» تشبیه شده است .

ز اشتیاق و حرصِ یک برگِ درخت / می زنند این بینوایان ، آهِ سخت

این بینوایان از حرص و شوقِ یافتن یک برگِ درخت ، آهِ سختی برمی کشند .

در هزیمت زین درخت و زین ثِمار / این خلایق صد هزار اَندر هزار

تعداد بی شماری از این مردم از درختان معنوی و میوه های روحانی اولیاء می گریزند .

باز می گویم ، عَجَب من بی خودم ؟ / دست در شاخِ خیالی در زدم ؟

امّا باز به خودم می گویم : آیا من بیخویش و مدهوشم ؟ آیا من به شاخسارانِ خیالات و اوهام چنگ زده ام ؟

حَتّی اِذ مَااستَیأَسَ الرُّسلُ بگو / تا به ظَنّو آنّهم قَد کُذِبُو

دقوقی باز در خطاب به خود گفت : آیه 110 سورۀ یوسف را بخوان . « تا اینکه رسولان ( از ستیز و عنادِ فراوانِ منکران ) نومید شدند و بدانستند که ( حتی گروه اندک مومنان ) نیز به آنها دروغ گفته اند . در این هنگام یاری ما به اینان در رسید . پس هر که می خواستیم برهاندیم و کیفر ما از قومِ تباهکار رانده نشود » کلمۀ «کُذِبوا» را قاریان قرآن کریم با دو قرائت خوانده اند یکی با تخفیف «ذال» و دیگری با تشدید «ذال» ( رجوع کنید به مجمع البیان ، ج 5 ، ص 269 و 270 ) .

این قرائت خوان که تخفیفِ کُذِب / این بُوَد که خویش بیند مُحتَجِب

کلمۀ «کُذِبوا» را با تشدید ذال بخوان زیرا که اگر با تخفیفِ «ذال» بخوانی به این معنی است که رسولانِ الهی ، خود را در حجابِ بُعدِ از حق خواهند دید .

در گُمان افتاد جانِ انبیا / ز اتّفاقِ مُنکریِ اَشقیا

دقوقی وقتی می بیند که مردمان به اولیای الهی توجه نمی کنند ، پیشِ خود می گوید : پیامبران نیز وقتی اتفاق و اتحادِ حق ستیزانِ بدنهاد را دیدند به شک افتادند .

جاءَ هم بَعدَ التَّشَکُّک نَصرُنا / ترکِشان گو ، بر درختِ جان ، برآ

پس از این شک ، نصرتِ ما در رسید . ای دقوقی تو نیز این وسوسه ها را رها کن و از درخت روحانی بالا برو .

می خور و ، می دِه بدآن کِش روزی است / هر دَم و ، هر لحظه سِحر آموزی است

از میوه های معنوی اولیاء الله بخور و از آن به کسانی که از این روزی های معنوی نصیب و قسمتی دارند نیز بده . یعنی از میوه های معنوی اولیاء به مستعدان و اهلان نیز بده . و هر لحظه و هر دَم از طرفِ انبیاء و اولیاء به طالبان و مستعدان میوه های روحانی ، حقایقی اموخته می شود که از چشمِ دیگران نهان است . [ چنانکه اسباب و علل سِحر را اکثر مردم نمی دانند ]

خلق گویان ، ای عجب این بانگ چیست ؟ / چونکه صحرا از درخت و بَر تُهی ست

مردم غفلت زده وقتی دعوت مریدان و پیروان اولیاء را در صحرای دنیا می شنوند می گویند : شگفتا این همه بانگِ دعوت چیست که ما را به سوی بوستانِ اولیاء فرا می خواند ؟ چون در این صحرا از درخت و میوه خبری نیست . [ ما در این صحرای دنیا ، درخت و میوه معنوی مردانِ الهی را مشاهده نمی کنیم . پس این همه دعوت بهرِ چیست ؟ ]

گیج گشتیم از دَمِ سوداییان / که به نزدیکِ شما باغ است و خوان

ما از اینگونه سخنان یاوه دیوانگان که می گویند در نزدیکی شما باغ و خوانِ آکنده از هر گونه میوه و نعیمی است ، گیج شده ایم .

چشم می مالیم ، اینجا باغ نیست / یا بیابانی ست ، یا مشکل رهی ست

هر چه چشم های خود را می مالیم و با دقت به همه جا نگاه می کنیم ، باغی نمی بینیم . یا بیابان خشک می بینیم و یا راه های صعب العبور .

ای عجب چندین دراز این گفت و گو / چون بُوَد بیهوده ؟ ور خود هست ، کو ؟

عجبا چقدر این سخنان ، طویل و بلند است . چگونه ممکن است این حرف ها بی اساس باشد ؟ امّا اگر این حرف ها حقیقتی دارد و این اولیاء با این اوصاف وجود دارند پس کجا هستند ؟ [ این بیت نیز از زبان غفلت زدگان است . آنها می گویند در رابطه با وجودِ اولیاء در همۀ ادوار و اعصار آیات و احادیث ، صراحت دارد و نشان می دهد که این حرف ها بی اساس نیست ، ولی ما هر چه نگاه می کنیم از آن اولیاء خبری نیست . ]

من همی گویم چو ایشان ای عَجَب / این چنین مُهری چرا زد صُنعِ رَب ؟

من نیز مانند مردم از روی شگفتی می گویم : چرا دستِ قدرت و صنعِ پروردگار ، حجابی بر چشمِ دلِ آنان زده است ؟

زین تنازع ها محمّد در عجب / در تعجّب نیز مانده بُولهب

از این نزاع ها و جدال ها که ذکرش رفت هم حضرت محمّد (ص) در تعجّب بود و هم بولهب . ( بُولَهب = شرح بیت 420 دفتر دوم ]

زین عجب تا آن عجب فرقی است ژرف / تا چه خواهد کرد سلطانِ شِگرف ؟

تعجبِ حضرت محمّد (ص) با تعجبِ ابولهب و سایر کفار تفاوت بسیار دارد . تا خداوند بزرگ با آن انکار کنندگان چه رفتاری کن ؟ [ « سلطان شگرف » هم می تواند بر خداوند اطلاق شود و هم بر حضرت رسول اکرم (ص) ، آیا می دانی آن حضرت با آنان چه می کند ؟ تعجب رسول اکرم (ص) از این بود که چرا کفّار ، آیاتِ روشن الهی را نمی بینند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 121 ) و تعجبِ کفّار این بود که خدایِ محمد (ص) را نمی بینند ]

ای دقوقی تیزتر ران ، هین خموش / چند گویی چند ؟ چون قحط است گوش

ای دقوقی تندتر به سوی اولیاء حرکت کن بهوش باش و حرفی مزن . چقدر می خواهی حرف بزنی ؟ گوشِ شنوا که پیدا نمی شود .

یک درخت شدن آن هفت درخت

گفت : راندم پیشتر من نیکبخت / باز شد آن هفت ، جمله یک درخت

دقوقی می گوید : من سعادتمند جلوتر رفتم و دوباره آن هفت درخت یک درخت شد . [ یعنی آنگاه که از مرتبۀ کثرت گذشتم و به مرتبۀ وحدت رسیدم ، آن درختان به منزلۀ نَفسِ واحده ای شدند ]

هفت می شد ، فرد می شد ، هر دَمی / من چه سان می گشتم از حیرت همی

در هر لحظه یک درخت به هفت درخت تبدیل می شد و دوباره به صورت یک درخت درمی آمد . نمی دانی که من از شدّتِ حیرت چه حالی پیدا کرده بودم . [ انبیاء و اولیای خدا ، بر حسبِ حقیقت ، نَفسِ واحده اند و بر حسب ظاهر ، متعدد . هر گاه که احکامِ این دو مرتبه در یک دَم به نظر سالک می رسد موجبِ حیرتِ بی حدِ او می شود . اکبرآبادی می گوید : هفت شدن و فرد شدن اشارت است به حالِ محقق که در هر آن ، هم مشاهدۀ وحدت دارد و هم ملاحظۀ کثرت و به شهود هیچکدام از دیگری محجوب نیست ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 121 ) ]

بعد از آن دیدم درختان در نماز / صف کشیده ، چون جماعت کرده ساز

پس از آن درختان را دیدم که مانندِ آدمیان صف کشیده بودند و به نماز مشغول .

یک درخت از پیش ، مانندِ امام / دیگران ، اندر پسِ او در قیام

یک درخت مانندِ امام در جلو صفِ درختان ایستاده بود و سایر درختان در پشتِ سرِ او در حال قیام بودند . [ اگر هفت درخت را عبارت از هفت اسمِ حق بدانیم ، امام شدن یکی از درختان به معنی اینست که یکی از آن اسماء هفتگانه حق تعالی ، مقدم بر سایر اسماء است . قولِ صحیح اینست که آن اسم «حی» است . برخی نیز «عالِم» را اسم مقدم می دانند . امّا مسلماََ «حی» بر «عالِم» تقدم دارد زیرا که علم ، متوقف بر حیات است و اگر هفت درخت را اشاره به اولیای هفتگانهِ اقالیم هفتگانه بدانیم . معنی اش این است که صاحب اقلیمِ اوّل بر سایر اولیای دیگر افالیم مقدم است ( شرح مثنوی ولی محمداکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 122 و 123 ) ]

آن قیام و آن رکوع و آن سجود / از درختان ، بس شگفتم می نمود

من از قیام و رکوع و سجود آن درختان بسی تعجب کردم . [ زیرا فکر می کردم که نماز تنها مختصِ آدمیان است ]

یاد کردم قولِ حق را آن زمان / گفت : النّجمُ و شجر را یَسجُدان

من در همان وقت ، یادِ این کلامِ حضرتِ حق افتادم که فرمود : گیاهان بی ساقه و گیاهانِ ساقه دار نیز در برابر حق تعالی سجده می کنند . [ در آیه 6 سورۀ رحمن آمده است « و گیاهان بی ساقه و گیاهانِ ساقه دار حق را سجده می کنند » / نجم = در لغت به معنی آشکار سدن است و چون گیاهان از دلِ زمین سر بیرون می آورند و آشکار می شوند نجم نامیده شده اند . همینطور ستاره را نجم می گویند چون در پهنۀ آسمان نمایان می شود . در این آیه منظور از نجم ، ستاره نیست بلکه گیاهان و بوته های بی ساقه است و در مقابل ، شجر نیز به معنی گیاهان ساقه دار ( مجمع البیان ، ج 9 ، ص 198 ) ]

این درختان را ، نه زانو نه میان / این چه ترتیبِ نماز است آن چنان ؟

این درختان نه زانو دارند و نه کمر ، این دیگر چگونه نمازی است ؟ [ اشجار و احجار و سایر نباتات و جمادات نیز نماز و نیایش دارند که هوشمندان بدان واقف اند . ]

آمد الهامِ خدا ای با فُروز / می عجب داری ز کارِ ما هنوز ؟

در این هنگام از بارگاهِ الهی به دقوقی الهامی رسید که : ای مردِ روشن ضمیر آیا هنوز از کارهای ما تعجب می کنی ؟ [ الهامِ حق تعالی ، تعجبِ دقوقی را رفع کرد ، زیرا به او فهمانید که در عاَمِ ملکوت این قضایا محال نیست . ]

هفت مرد شدن آن هفت درخت

بعدِ دیری گشت آنها ، هفت مرد / جمله در قَعده پیِ یزدانِ فرد

بعد از مدتی نسبتاََ طولانی ، آن هفت درخت ، به هفت مرد تبدیل شد که جملگی به عبادت خداوندِ یکتا نشسته بودند . [ یکی از اسرارِ تبدیلِ این اولیاء به درختان و اشجار این بود که بطور شهودی و عینی عبادت نباتات بر دقوقی مکشوف شود و اینکه دوباره به هفت مرد بدل شدند برای این بود که به دقوقی فهمانده شود که آن درختان حقیقتاََ درخت نبوده اند ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 774 ) / قَعدَه = به معنی نشستن و در اینجا کنایه از حالتِ جمعیتِ خاطر و تمرکز تام نسبت به حضرت حق است ( شرح ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 125 ) ]

چشم می مالم که آن هفت ارسلان / تا کیانند و ؟ چه دارند از جهان ؟

دقوقی می گوید : چشمانم را مالیدم تا ببینم که آن هفت دلیر مرد چه کسانی هستند ؟ و در دنیا چه کاری دارند ؟ [ ارسلان = شیر ، شیر درنده ، دلیر ، مرد شجاع ، این واژه ترکی است ]

چون به نزدیکی رسیدم من ز راه / کردم ایشان را سلام از انتباه

همینکه مسافتی را طی کردم و به آن بزرگ مردان رسیدم ، از بیخویشی به در آمدم و به خود آمدم و به آنها سلام کردم . [ انتباه = بیداری ]

قوم گفتندم جوابِ آن سلام / ای دقوقی مَفخر و تاجِ کِرام

آن هفت مردِ بزرگ ، جوابِ سلامِ مرا دادند و گفتند : ای دقوقی که مایه افتخار بزرگان و تاج سر آنانی ، بر تو سلام باد . [ کِرام = جمع کریم به معنی بزرگوار ، جوانمرد ، بخشنده ]

گفتم : آخر چون مرا بشناختید ؟ / پیش از این بر من نظر ننداختید

من با خود گفتم : اینان که مرا قبلاََ ندیده اند ، چگونه مرا شناختند ؟

از ضمیر من بدانستند زود / یکدگر را بنگریدند از فرود

آنان سریعاََ فکر و ضمیرِ باطنی مرا خواندند و زیر چشمی به یکدیگر نگریستند .

پاسخم دادند خندان کِای عزیز / این بپوشیده است اکنون بر تو نیز ؟

با لبخند در جوابِ من گفتند : ای مردِ عزیز ایا این راز اینک بر تو نیز پوشیده مانده است ؟

بر دلی کو در تحیّر با خداست / کی شود پوشیده رازِ چپّ و راست ؟

بر آن دلی که از تجلّیِ الهی در حیرت است کی ممکن است که اسرارِ چپ و راست پوشیده بماند ؟ یعنی چگونه امکان دارد که اسرارِ همۀ جهان و کون و مکان بر دلِ عارفان بِالله پنهان بماند ؟

گفتم ار سویِ حقایق بشگُفند / چون ز اسمِ حرفِ رسمی واقفند ؟

دوباره با خود گفتم : اگر این اولیاء به سوی حقایق شکفته باشند ، یعنی اگر بر بطون حقایق و اسرار نهفتۀ جهان وقوف یافته اند . چگونه از اسامی و الفاظ متداول در میانِ مردم خبر دارند ؟ ( اسمِ حرف = اسمی که جنسِ آن از جنسِ حرف است یعنی همین الفاظی که انسان ها بین خود وضع کرده اند ) [ یعنی اگر مستغرق در بطونِ حقایق جهان هستید چرا هنوز نسبت به مسائلِ ظاهری جهانِ محسوسات توجّه دارید ؟ ]

گفت : اگر اسمی شود غیب از ولی / آن ز استغراق دان ، نز جاهلی

در جواب گفتند : اگر اولیاء خدا احیاناََ از الفاظ و کلماتِ مرسوم در میانِ مردم ، چیزی ندانند . این ندانستن معلولِ جهل نیست بلکه  به سبب این است که آنها در حقایقِ باطنی جهان غوطه ور شده اند .( استغراق = شرح بیت 57 دفتر اول )  [ فرق است میانِ جهل و بی اعتنا بودن به چیزی ، غالبِ اشخاصی که به مراحل تکامل روحی رسیده اند نسبت به مسائلِ ظاهری و روبنایی جهان ، بی اعتنا و بی اطلاع هستند . این مسئله ، سببِ حیرتِ ساده لوحان می شود و از خود و یا از دیگران می پرسند . اگر این شخص از اولیاء الله است و عالِم به حقایقِ جهان ، چرا از فلان مسئله مربوط به حیات دنیوی اطلاعی ندارد ؟ جواب اینست که این بی اطلاعی ناشی از ضعفِ قوۀ ادراکِ آنها نیست بلکه ناشی از این است که آنها در حقایقِ ژرفِ عالَم فرو رفته اند ( تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی ، ج 7 ، ص 468 ) و به امور ظاهری فرو رفته اند . ]

بعد از آن گفتند : ما را آرزوست / اقتدا کردن به تو ای پاک دوست

سپس گفتند : ای دوستِ پاکدل ، می خواهیم در نماز به تو اقتدا کنیم .

گفتم : آری لیک یک ساعت ، که من / مشکلاتی دارم از دَورِ زَمَن

گفتم : باشد ولیکن ساعتی به من مهلت بدهید که از گردشِ روزگار و این چرخِ گردون اشکالاتی دارم . [ آن مشکلات عبارت بود از اوصافِ امکانی و لوازمِ بشری و تعیّناتِ خاصِ عالَمِ محسوسات ، یعنی دقوقی می خواست در پرتوِ عنایتِ آن خاصّان که بطور کامل از قیود عالَمِ محسوسات رَسته بودند به مقامِ تجریدِ محض رسد و بندها و قیودِ عالَمِ امکان را بطورِ کامل از دست و پای روحِ خود باز کند و سپس لیاقتِ امامت را بیابد . ]

تا شود آن حل به صحبت های پاک / که به صحبت روید انگوری ز خاک

تا آن قیود به برکتِ مصاحبت با شما رفع شود . زیرا انگورِ شیرین و آبدار نیز به سببِ همصحبتی با خاک به این مرتبه می رسد . [ خوارزمی گوید : می خواهم که حلِ مشکلاتِ من سازید و یک لحظه از غایتِ کرم به حالِ من پردازید تا به برکتِ شما ، حجاب از میان برخیزد و فرع به اصل بیامیزد ( جواهرالاسرار ، دفتر سوم ، ص 571 ) ]

دانۀ پُر مغز با خاکِ دُژَم / خلوتیّ و ، صحبتی کرد از کرم

یرای مثال ، دانۀ پُر مغز از روی بزرگواری ، با خاک سیاه خلوت و مصاحبت می کند . ( دُژَم = افسرده ، اندوهناک ، سرمست ، سیاه و تیره ) [ دانه وقتی خود را در خاک ، فانی می کند . به صورتِ تازه ای بقا پیدا می کند . در این بیت اگر «دانه» را کنایه از دقوقی و «خاک» را کنایه از آن اولیاء فرض کنیم . لازم می آید که «دُژَم» را سرمست و مخمور بدانیم تا با روحیۀ آن اولیاء که سرمستِ عشق حق اند سازوار شود . یعنی خاک ( اولیای خدا ) از روی بزرگواری قبول کردند که با دانه ( دقوقی ) مصاحب شوند ( شرح ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 128 ) ]

خویشتن در خاک ، کُلّی محو کرد / تا نماندش رنگ و بو و سرخ و زرد

آن دانۀ پُر مغز ، وجودِ خود را در مصاحبت با خاک ، بکُلّی محو می کند . بطوریکه رنگ و بو و سرخی و زردی او بر جای نمی ماند . [ صوفیه یکی از شروطِ هم صحبتی با شیخ را فنای رسوم و اوصافِ سالک در رسوم و اوصافِ او می دانند . سالک باید اثارِ خودی و انانیّت را در شیخ فانی سازد تا به تولدِ ثانی برسد . ]

از پسِ آن محو ، قبضِ او نماند / پر گشاد و بسط شد ، مَرکب براند

آن دانه پس از آنکه در وجودِ خاک ، محو شد . گرفتگی و جمودِ آن از میان می رود و رفته رفته استعدادهای نهفته اش می شکفد و جوانه می زند و به برگ و بار می نشیند و مرکوبِ وجودِ خود را از دلِ زمین به روی زمین می آورد و می راند . یعنی شاخه ها و برگ هایش روی زمین منتشر می شود . [ همینطور اگر سالک ، دانۀ وجودِ خود را در زمینِ مصاحبت شخص کاملی قرار دهد . قبض و جمودِ او که متعلق به دنیای تنگ و تاریکِ مادّی و حیوانی است برطرف می شود و بسط و تکامل روحی و فکری پیدا می کند ( شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 782 ) در اینجا قبضِ سالک به صلابت و جمودِ دانه و بسطِ او به شکفته شدن دانه تشبیه شده است ( شرح اسرار ، ص 215 ) / قبض و بسط = شرح بیت 2961 دفتر دوم ]

پیشِ اصلِ خویش چون بی خویش شد / رفت صورت ، جلوۀ معنیش شد

هر گاه کسی در برابرِ اصل و منشأ هستی خود ، محو شود . غلبۀ هیأتِ مادی اش از میان می رود و روحِ لطیف و شخصیتِ حقیقی اش جلوه گر می گردد .

سَر چنین کردند ، هین فرمان تو راست / تفِ دل از سر چنین کردن بخاست

دقوقی می گوید : وقتی من این سخنان و تمثیلات را گفتم . آنان با حرکتِ سر ، حرف هایم را تأیید کردند و گفتند : فرمان تو راست . از تأییدِ آنان ، گرمی و سوزی در دلم پدید آمد . [ بیشتر مواقع ، عادت بر این است که تأیید و یا تکذیب را با حرکتِ سر نشان می دهند . مصراع دوم را اینگونه نیز معنی کرده اند : از نأییدِ آنان ، ناراحتی و سوزِ دلِ من از بین رفت و دلم آرام گرفت ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر سوم ، ص 220 ) ]

ساعتی با آن گروهِ مُجتبی / چون مراقب گشتم و ، از خود جُدا

با آن گروهِ برگزیده ، مدتی به مراقبه پرداختم و از خود بیخود شدم . [ مراقب گشتن = مراقبه ، شرح بیت 158 دفتر دوم ]

هم در آن ساعت ز ساعت رَست جان / ز آنکه ساعت پیر گردانَد جوان

در همان ساعت احساس کردم که جانم از کمندِ زمان رها شده ، زیرا عالَمِ زمان ، جوانان را پیر می کند . [ چون زمان مُنتَزَع از حرکت است و حرکت ، همه چیز را تغییر می دهد ]

جمله تلوین ها ز ساعت خاسته ست / رَست از تلوین که از ساعت بِرَست

همۀ تلوین ها و احوالِ متغیّر ناشی ازمحدودۀ زمان و جهانِ مادّه و مدّت است پس کسی که از کمندِ زمان رهیده ، از این گونه تغییرات و احوالِ ناپایدار خلاصی می یابد . [ تلوین = شرح بیت 1980 دفتر اوّل ]

چون ز ساعت ، ساعتی بیرون شوی / چون نماند ، محرمِ بیچون شوی

همینکه لحظه ای از حیطۀ زمان خارج شوی . کیفیّت و کمیّت از وجودِ تو رخت برمی بندد و تو مَحرمِ خداوندِ بی چون و چند خواهی شد .

ساعت از بی ساعتی آگاه نیست / ز آن کش آن سو جز تحیّر راه نیست

موجوداتی که مقیّد به زمان هستند از عالَمِ مجرّد از زمان خبر ندارند . زیرا که اسیرانِ زمان وقتی حجاب از پیشِ چشمانشان برداشته شود و آن جهان را مشاهده کنند سر تا پا حیرت می شوند . [ بنابراین کسی که در حجاب زمان است از لازمان خبر ندارد ]

هر نفر را بر طویلۀ خاصِ او / بسته اند اندر جهانِ جست و جو

در این جهان پر تکاپو ، هم اسیرانِ قیدِ زمان به ریسمانی خاص بسته شده اند و هم فارغان از قیدِ زمان . ( طویله = رَسَنِ درازی که با آن ، پای ستوران را می بندند ، اصطبل ) [ هر یک از آدمیان اعم از صالح و طالح به مرتبه ای از مراتبِ معرفت و شناخت وابسته است . اگر بیت فوق را تنها خطاب به اهلِ دنیا و غفلت زدگان فرض کنیم مناسب این است که طویله را در معنی اصطبل معنی کنیم . بدین صورت : در این جهانِ پر جنب و جوش مادی ، هر یک از دنیا پرستان را در آخُورِ طویله ای بسته اند . برخی منظور از « جهان جست و جو » را طریقتِ سالکان دانسته اند ( مثنوی استعلامی ، ج 3 ، ص 312 ) ]

مُنتَصَب بر هر طویله ، رایضی / جز به دستوری نیاید رافضی

بر هر ریسمان یعنی بر هر مرتبه ای از مراتب آدمیان ، مأموری گماشته اند که هیچکس بدون اجازه و یا دستور او نمی تواند مرتبۀ خود را ترک گوید و به هر مقام و مرتبه ای که دلش می خواهد برود . ( رایض = تربیت کننده ستوران / رافض = ترک کننده ) [ این بیت و ابیات بعدی اشارت است به آیه 18 سورۀ ق « نرانَد بر زبان ، گفتاری جز آنکه نگاهبانی آماده به نزدِ اوست » و آیه 4 سورۀ طارق « نیست هیچکسی جز آنکه بر او فرشته ای نگهبان گمارده شده » ]

از هوس ، گر از طویله بُگسَلد / در طویلۀ دیگران سر در کُنَد

هر گاه کسی از روی هوی و هوس ریسمانِ مخصوصِ خود را پاره کند و سر از طویلۀ دیگران درآورد . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

در زمان آخُرچیانِ چُستِ خَوش / گوشۀ افسار او گیرند و ، کش

بلافاصله آخورچیان چابک یعنی فرشتگان نگهبان بر عالَم ، گوشۀ افسارِ او را می گیرند و او را به مرتبۀ قبلی اش باز می گردانند . [ یعنی اگر کسی بی تمهیداتِ لازم و از روی هوی و هوس بخواهد به مرتبۀ نیکان و مقامِ بزرگان درآید و خود را در صفِ آنان جا بزند . فرشتگانِ نگهبان می آیند و او را رسوا می کنند و دوباره به مرتبۀ نازل قبلی خود باز می گردانند . ]

حافظان را گر نبینی ای عَیار / اختیارت را ببین بی اختیار

ای جوانمرد ، اگر آن فرشتگانِ نگهبان را نمی بینی ، پس اختیار و اراده ات را ببین که اختیار و اراده ندارد . [ بنابراین تو قادر نیستی به هر مرتبه ای که خواستی درآیی . ( عَیار = جوانمرد ، نام آور ) [ یوسف بن مولوی گوید : یعنی تو قادر به اِعمالِ اختیارت نیستی ( المنهج القوی ، ج 3 ، ص 285 ) ]

اختیاری می کُنیّ و ، دست و پا / برگشا دستت ، چرا حبسی ؟ چرا ؟

گاه می خواهی کاری با اختیار و اراده خود انجام دهی و در عین حال دست و پایت نیز باز است . امّا نمی توانی . بگو ببینم چرا در مرتبۀ خاصِ خود ، اسیر و محبوسی و نمی توانی از آن فراتر روی ؟

روی در انکارِ حافظ برده یی / نامِ تهدیداتِ نفسش کرده یی

امّا تو نگهبانان درونی را انکار می کنی و آنچه تو را از کاری باز می دارد و از حالی به حالی درمی آورد . تهدیدات نَفس نام نهاده ای . [ تهدیدات نَفس = وسوسه های نَفسِ امّاره است که آدمی را از توجه به حق و حقیقت باز می دارد . مثلاََ هر گاه آدمی به سوی حق میل کند . نَفسِ امّاره او را از فقر و دشواری های مختلف می ترساند و مانع از سلوکِ راهِ حق می شود . ]

منظور بیت : شخص غفلت زده ، سلطۀ فرشتگانِ باطنی را در خود انکار می کند و می پندارد که حافظ و موکلی در درون آدمی وجود ندارد و همۀ این امر و نهی های باطنی ناشی از تصرّفاتِ نَفس است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 129 ) ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد