شرح و تفسیر غزل شماره 115 دیوان سعدی شیرازی

نه حلال است که دیدار تو بیند هر کس / که حرام است بر آن کِش نظری طاهر نیست

حلال نیست که هر کس چهرۀ تو را ببیند ، بلکه برای کسی که چشمی پاک ندارد ، این مشاهده حرام است . [ دیدار = چهره و صورت / نظر = نگاه ، چشم ]

همه کس را مگر این ذوق نباشد که مرا / کآن که من می نگرم بر دگری ظاهر نیست

بی تردید همه چنین ذوق و سلیقه ای را که من دارم ، ندارند . زیرا چیزی که من توان دیدن آن را دارم ، بر دیگری آشکار نمی گردد . [ مگر = همانا ، به تحقیق / ذوق = نشاط و شادی / ظاهر = معلوم و آشکار ]

هر شبی روزی و هر روز زوالی دارد / شب وصل من و معشوق مرا آخر نیست

هر شبی به روز می رسد و روز هم پایان می پذیرد . امّا شبی که در آن من به وصال معشوق نایل آیم ، پایان ناپذیر است . [ زوال = نقصان و نابودی ، در اصطلاح نجوم متمایل شدن آفتاب از وسط آسمان به سوی مغرب ]

هر که با غمزۀ خوبان سر و کاری دارد / سست مهر است که بر داغ جفا صابر نیست

آن کس که با ناز و کرشمۀ زیبارویان معاملتی دارد ، اگر نتواند داغ جفای آنان را تاب آورد بی وفاست . [ غمزه = ناز و عشوه ، اشاره به چشم و ابرو / خوبان = جمع خوب به معنی زیبارویان ]

هر که سرپنجۀ مخضوب تو  بیند گوید / گر بر این دست کسی کشته شود نادر نیست

هر کسی که سرپنجۀ حنابستۀ تو را بنگرد ، با خود خواهد گفت که اگر کسی به خاطر این دست ها جان بازد یا با این دست ها کشته شود ، عجیب نیست . [ مخضوب = خضاب شده و رنگین / خضاب = رنگ کردن با حنا و گلگونه ]

سر موییم نظر کن که من اندر تن خویش / یک سر موی ندانم که تو را ذاکر نیست

به من اندکی توجّه داشته باش ، زیرا من در تمام وجود خویش حتّی سر مویی را هم نمی شناسم که به ذکر تو مشغول نباشد . [ دانستن = شناختن / ذاکر بودن = به یاد بودن ، دعاگو بودن / سر مو = کنایه از چیز بسیار اندک ]

همه دانند که سودازده دلشده را / چاره صبرست ولیکن چه کند قادر نیست

همه می دانند که عاشق دل از کف داده چاره ای جز شکیبایی ندارد ، امّا چه می تواند کرد که توان شکیبایی ندارد . [ سودا = یکی از اخلاط اربعه که غلبۀ آن موجب عشق و هوس و خیال (مالیخولیا) می شود / سودازده = کنایه از شیفته و دیوانه و ععاشق / دلشده = کنایه از مضطرب و سرگردان ، عاشق و گرفتار ]

گفته بودم غم دل با تو بگویم چندی / به زبان چند بگویم که دلم حاضر نیست

با خود می گفتم که مدّتی غم دل را با تو در میان نهم ، امّا دلم به این کار رضایت نمی دهد و یا بی حضور دل ممکن نیست ، پس تا چه حدّی می توانم شکوه هایم را بیان کنم ؟ چون می دانم این گلایه ها زبانی است و از صمیم قلب نیست .

گر من از چشم همه خلق بیفتم سهل است / تو مپندار که مخذول تو را ناصر نیست

اگر تمام مردم به من بی توجّه باشند و مرا خوار کنند ، تحمّل آن برایم آسانت است ، تو مرا از نظر دور مدار ، زیرا کسی را که تو خوار کنی یار دیگری ندارد . [ سهل = آسان و ساده / مخذول = اسم مفعول از خذلان ، خوار کرده شده / ناصر = یاری کننده / از چشم افتادن = کنایه از بی مقار و خوار و بی اعتبار شدن ]

التفات از همه عالم به تو دارد سعدی / همتی کان به تو مصروف بُوَد قاصر نیست

سعدی از تمام دنیا تو را برگزیده و به تو توجّه دارد . آری ، اراده ای که در راه رسیدن به تو به کار گرفته شود ، نارسا نیست . [ التفات = توجّه / همّت = در لغت به معنی بلند نظری و در نزد صوفیان ، قصد و کوشش دل است به جمیع قوای روحانی به جانب حق برای حصول کمال خود و یا دیگری . / مصروف = صرف شده و به کار رفته / قاصر = نارسا و ناقص ]

شرح و تفسیر غزل 114                     شرح و تفسیر غزل 116