شرح و تفسیر غزل شماره 114 دیوان سعدی شیرازی

دانند عاقلان که مجانین عشق را / پروای قول ناصح و پند ادیب نیست

آنان که عاشق نیستند ، می دانند که دیوانگان عشق به سخنان نصیحت کنندگان و به اندرز معلمان توجّهی ندارند و دست از عشق برنمی دارند . [ مجانین = جمع مجنون به معنی دیوانگان / پروا = میل و توجّه / ناصح = نصیحت کننده و پند دهنده / ادیب = دانا و دانشمند و سخن دان ]

هر کُاو شراب عشق نخورده ست و دُرد دَرد / آن است کز حیات جهانش نصیب نیست

هر کس عشق را همانند شرابی نوش نکرده و به ته مانده ههای شراب درد عشق نرسیده باشد . یعنی تا انتهای عشق نرفته باشد ، شکّی نیست که از زندگی خویش بهره ای نبرده باشد . [ دُرد = گل و لای ته شراب که شراب خواران کم بضاعت به بهای کم می نوشند و مستی آن بیشتر است / نصیب = بهره و قسمت ]

در مُشک و عود و عنبر و امثال طیّبات / خوشتر ز بوی دوست دگر هیچ طیب نیست

بهتر از بوی خوش دوست در بوییدنی های خوشبویی چون مشک و عود و عنبر و نظیر اینها یافت نمی شود . یعنی هیچ بویی به بوی دوست نمی رسد . [ مُشک = ماده ای است سیاه رنگ که در زیرِ شکم جنس نرِ آهوی خُتن قرار دارد و بسیار خوشبو و معطر است / عود = به چوب هر درخت گفته می شود ، چوب سیاه رنگی است که چون بر آتش قرار دهند ، دودش بوی خوش می دهد / عنبر = ماده ای چرب و خوشبو و سیاه رنگ که از رودۀ نوعی وال یا ماهی عنبر (کاشالو) می گیرند / طیّبات = جمع طیّبه به معنی چیزهای پاکیزه و خوشبو (لغت نامه) / طیب = بوی خوش ، پاک و پاکیزه ]

صید از کمند اگر بجهد ، بوالعجب بُوَد / ورنه چو در کمند بمیرد ، عجیب نیست

اگر شکاری که به دام افتاده است از کمند بگریزد ، شگفت نیست . شگفت و عجیب این است که شکار در کمند ماندن و در آنجا جان دادن را ترجیح دهد . [ بوالعجب = بسیار عجیب و غریب ]

گر دوست واقف است که بر من چه می رود / باک از جفای دشمن و جَور رقیب نیست

اگر دوست بداند که من در راه دوستی چه رنجی را تحمّل می کنم ، (خواهد فهمید) از ستمی که دشمن و نگهبان معشوق بر من روا می دارد ، واهمه ای ندارم .

بگریست چشم دشمن من بر حدیث من / فضل از غریب هست و وفا در قریب نیست

چشم دشمن بر داستان غم انگیز من اشک ریخت . شگفتا که بیگانه لطف و عنایتی بر من دارد ، ولی در خویش و آشنای من وفا وجود ندارد . [ حدیث = سخن ، ماجرا ، افسانه و داستان / فضل = احسان و بخشش / غریب = بیگانه / قریب = خویش و آشنا / وفا = مقابل جفا به معنی وعده به جا آوردن و به سر بردن دوستی و عهد و پیمان ، ثبات در قول و سخن و دوستی ]

از خنده گُل چنان به قفا اوفتاد باز / کُاو را خبر ز مشغلۀ عندلیب نیست

گل (معشوق) آنچنان خندیده که بی تاب گشته و به پشت افتاده است و از گرفتاری بلبل (عاشق) آگاهی ندارد . [ قفا = پشت / مشغله = شور و غوغا ، هیاهو / عندلیب = بلبل ، بلبل از پرندگان خوش آوازای است که در شعر فارسی رمز عاشق نالان است و معشوق او گل سرخ می باشد ]

سعدی ، ز دست دوست شکایت کجا بری ؟ / هم صبر بر حبیب ، که صبر از حبیب نیست

ای سعدی ، از دست دوست به چه کسی شکایت می کنی ؟ آیا می دانی که چشم پوشیدن از دوست ممکن نیست . پس باید دوری او را تحمّل کنی . [ حبیب = معشوق ]

شرح و تفسیر غزل 113                      شرح و تفسیر غزل 115