رازِ طلب کردن موسی خضر را با کمال نبوت | شرح و تفسیر

با چنین جاه و چنین پیغمبری / طالبِ خِضرم ، ز خودبینی بَری

موسی می گوید : من با داشتن مقامی اینچنین والا و با وجود اینکه پیامبر بزرگِ خدا هستم . باز در طلبِ خِضر برآمده ام و از خودبینی به دورم . [ پس شما نیز ای مردمِ حق طلب مباد خود را کامل انگارید و خودبین شوید و مآلاََ از فیضِ وجودِ اولیاء محروم مانید ]

موسیا تو قومِ خود را هشته یی / در پیِ نیکویی سَرگشته یی

عدّه ای نادان به حضرت موسی (ع) اعتراض کرده و می گویند : ای موسی ، تو قومِ خود را رها می کنی و در پی مردی فرخنده قدم راه افتاده ای .

کیقبادی ، رَسته از خوف و رجا / چند گردی ؟ چند جُویی ؟ تا کجا ؟

تو سلطانِ والایی هستی که از کمندِ بیم و امید رَسته ای . آخر چقدر می گردی ؟ چقدر جستجو می کنی ؟ تا کجا خواهی رفت ؟

آنِ تو با توست و ، تو واقف بر این / آسمانا ، چند پیمایی زمین ؟

مطلوبِ حقیقی تو با توست و تو نیز آن را نیک می شناسی . ای که مقامی آسمانی داری تا کی می خواهی در زمین بگردی ؟ [ مصراع دوم اشاره است به آیه 21 سورۀ ذاریات « و در شماست آیت های خدا ، آیا نمی بینید ؟ » ]

گفت موسی : این ملامت کم کنید / آفتاب و ماه را کم رَه زنید

موسی گفت : اینقدر مرا سرزنش مکنید و اینقدر راهِ افاضۀ خورشید به ماه را قطع مکنید . [ این بیت مبتنی است بر این قاعده که ولایت بر حسبِ رتبه ، برتر از رسالت و نبوت است . زیرا اولاََ ولایت ، باطنِ نبوت و رسالت است و ثانیاََ ولی ، از اسماء الله است و رسول و نبی از اسماء الله نیست . از اینرو ولایت در همۀ ادوار در مظاهرِ اولیاء ظاهر می شود و ولایتِ کلّیه در انسانِ کامل تجلّی می کند و ولایتِ جزییه در دیگر اولیایی که در مراتبِ پایین تری قرار دارند ( شرح گلشن راز ، ص 273 و 274 / یازده رسالۀ فارسی ، ص 175 ) بنابراین در این بیت «خِضر» به عنوان مظهرِ ولایتِ کلّیه به آفتاب تشبیه شده و موسی به عنوان مظهرِ ولایتِ جزییه به ماه ، همانطور که ماه از خورشید کسبِ نور می کند . حاملانِ ولایتِ جزییه نیز از مظهرِ کاملِ ولایتِ کلّیه کسبِ فیض می نمایند . از اینرو گاه در تعابیر صوفیه و عرفا به این دو نوع ولایت ، ولایت شمسیه و قمریه گفته می شود . ( لازم به توضیح است که این بدان معنی نیست که «ولی» مطلقاََ از رسول و نبی برتر باشد بلکه مراد اینست که ولایت رسول از رسالت او و ولایت نبی از نبوتِ او بالاتر است . ) ]

می روم تا مَجمع البحرین من / تا شوم مَصحُوبِ سلطانِ زَمَن

من به مجمع البحرین می روم تا اینکه مصاحب و همدم سلطانِ عصر شوم . [ مجمع البحرین = در لغت به معنی جای جمع شدن و تلاقی دو دریاست . اشاره است به آیه 60 سورۀ کهف « و یاد آور زمانی را که موسی به جوان همراهِ خویش گفت : پیوسته می روم تا به جایگاه پیوندِ دو دریا رسم و اگر نرسم سالیانِ سال رَه می پویم » اینکه منظور از مجمع البحرین چیست و کجاست ؟ مفسران قرآن کریم سخنانی مختلف گفته اند : دریای روم و دریای فارس و … ولیکن با توجه به موقعیت جغرافیایی محلِ زندگی حضرت موسی (ع) شاید مناسب ترین وجه این باشد که «مجمع البحرین» را محلِ تلاقی خلیج عقبه و خلیج سوئز بدانیم . و امّا صوفیه در تعابیر خود ، مجمع البحرین را عبارت می دانند از مقامِ قابِ قوسین به سبب اجتماع دو مجرای وجوب و امکان در آن . و نیز گفته اند : عبارت است از مقامِ جمیعِ وجود به اعتبار اجتماعِ اسماء الهی و حقایقِ تکوینی در آن ( اصطلاحات الصوفیه ، ص 124 ) ]

اَجعَل الخِضرَ لِامری سَبَبا / ذاک اَو اَمضی وَ اَسری حُقُبا

من ، خضر را وسیله ای برای نیل به مطلوبم قرار می دهم و اگر به مصاحبت با او توفیق نیابم ، سالیانی دراز به سیر و سفر ادامه می دهم . [ اَسری = شبانه راه می روم ، شاید کنایه باشد از تاریکخانۀ دنیا ، در ظلمتکدۀ این جهانِ مادّی سلوک می کنم تا عاقبت بدو رسم ]

سال ها پَرّم به پرّ و بال ها / سال ها چه بوَد ؟ هزاران سال ها

سالیانی متمادی با پَر و بالِ عشق و همّت پرواز می کنم . سال ها یعنی چه ؟ بلکه هزاران سال . [ بیانی است مبالغه آمیز از طلب موسی ]

می روم ، یعنی نمی ارزد بدآن ؟ / عشقِ جانان کم مَدان از عشقِ نان

هزاران سال در طلبِ خضر می روم . یعنی آیا عشقِ آن معشوقِ حقیقی به این سال ها نمی ارزد ؟ عشقِ معشوق را نباید از علاقۀ به نان کمتر بدانی .

این سخن پایان ندارد ای عمو / داستانِ آن دَقوقی را بگو

ای عمو جان ، این سخنان را پایانی نیست . دنبالۀ حکایتِ دقوقی را بگو ببینیم چه شد . [ اگر بخواهم اسرارِ ارتباط خضر و موسی را برایت شرح دهم از حکایت دقوقی و نکات و دقایقِ آن باز می مانیم . و هوشمندان از همین اشارت مقصود را در می یابند . ]

بازگشتن به قصۀ دقوقی

آن دَقوقی رحمة الله عَلیه / گفت : سافَرتُ مَدی فِی خافِقَیه

آن دقوقی که رحمت خدا بر او باد گفت : مدتی میانِ خاور و باختر زمین سفر کردم . [ سافَرتُ = مسافرت کردم / مَدی = نهایت ، غایت ، انتها ، در اینجا به معنی مدت است / خافِقَیه = خافِقان ، مشرق و مغرب ]

سال و مَه رفتم ، سفر از عشقِ ماه / بی خبر از راه ، حَیران در اِله

ماه ها و سال ها از عشقِ ماهِ حقیقت سفر کردم در حالی که از رنجِ راه خبر نداشتم و از جمالِ الهی حیران و سرگشته بودم .

پا برهنه می روی بر خار و سنگ ؟ / گفت : من حیرانم ، بی خویش و دَنگ

ظاهراََ از دقوقی سؤال شده که چه شده که پای برهنه روی خار و سنگ راه می روی ؟ دقوقی جواب می دهد : سرگشته و بی خویش و مدهوشم . [ دَنگ = بیهوش ، احمق ، ابله ]

تو مَبین این پای ها را بر زمین / ز آنکه بر دل می رود عاشق ، یقین

تو به این پاهای من نگاه مکن که روی زمین می رود . زیرا ، یقیناََ عاشق ، روی قلبش راه می رود . [ بیت فوق از مولانا می باشد و از اینجا به بعد مولانا به توصیفِ حالِ کسانی می پردازد که روح و قلبشان بر جسم و کالبدشان مسلّط و حاکم است . ]

از رَه و منزل ، ز کوتاه و دراز / دل چه داند ؟ کوست مستِ دلنواز

دلی که مستِ معشوق است از نزدیکی و دوری منزلِ معشوق چه خبر دارد ؟ [ بنابراین برای کسی که عاشقِ حق تعالی است ، سختی راه و طولانی بودن آن مطرح نیست . مهم رسیدن به شهودِ حق است . بُعدِ منزل نَبُوَد در سفر روحانی ]

آن دراز و کوته ، اوصافِ تن است / رفتنِ ارواح ، دیگر رفتن است

درازی و کوتاهی از اوصاف و خصوصیاتِ کالبدِ جسمانی است . روح ها نیز راه می روند امّا راه رفتن آنها نوعی دیگر است .

تو سفر کردی ز نقطه تا به عقل / نَی به گامی بود ، نَی منزل ، نه نقل

برای مثال تو نیز از مرحلۀ نقطه بودن سفرهای گوناگونی طی کردی تا به مرحلۀ عقل رسیدی . در آن سفرِ معنوی نه قدمی برداشتی و نه در منزلی فرود آمدی و نه از جایی به جای دیگر انتقال پیدا کردی . [ در آیه 14 سورۀ مومنون ، مراحل تکامل انسان از نقطه تا مرحلۀ تجرید روحی و عقلی بیان شده است . ]

سیرِ جان بی چون بُوَد در دَور و دَیر / جسمِ ما از جان بیاموزید سَیر

سیرِ روح در حیطۀ زمان و مکان از چگونگی و کیفیت مبرّاست . بلکه اگر بخواهی مطلب را دریابی بهتر است بگویی که آموزندۀ حرکت به جسمِ ما عاشقان ، همان سیر و حرکتِ روح است . [ مراد از دَور ، زمان است و مراد از دیر ، مطلق مکان ( شرح ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 113 ) ]

سَیر جسمانه رها کرد او کنون / می رود بی چون نهان ، در شکلِ چون

اینک دقوقی نیز سیر جسمانی را رها کرده است زیرا سیر جسمانی فاقد اعتبار است . او هر چند بر حسبِ ظاهر با جسم حرکت می کند . لیکن بر حسبِ باطن ، سیری روحی دارد . یعنی در قلمروِ طبیعت مادّی ، سیر و سلوکی روحانی می کند . [ بسیاری از آیاتِ قرآن کریم نیز مردم را به سیر آفاقی و انفسی دعوت می کند و مسلماََ مقصودِ نهایی از سیر آفاقی ، نیل به سیر انفسی است . ]

گفت : روزی می شدم مشتاق وار / تا ببینم در بشر انوارِ یار

دقوقی گفت : یکی از روزها با اشتیاقی تام ، سیری روحانی را آغاز کردم تا در وجودِ انسان ، انوارِ الهی را مشاهده کنم .

تا ببینم قُلزُمی در قطره یی / آفتابی دَرج اندر ذرّه یی

در این سیر روحانی می خواستم در قطره ای ، دریایی و در ذره ای ، آفتابی را مشاهده کنم . [ قُلزُم = در این بیت مطلق دریا منظور است = شرح بیت 3308 دفتر دوم ]

چون رسیدم سوی یک ساحل به گام / بود بیگه ، گشته روز و ، وقتِ شام

همینکه با پای پیاده به کرانۀ دریا رسیدم . روز ، رفته بود و شب فرا رسیده بود . [ بیگه = بیگاه / برخی از شارحان ، این بیت را چنین تأویل کرده اند : ساحل ، عبارت است از عالَمِ مثال ، زیرا که عالَمِ شهادت و مثال ، دو ساحل دریای احدیت هستند ( شرح بیت 1613 دفتر سوم ) « شام » نیز به اعتبار مستور بودنش از دیدگانِ مردم ، کنایه از عالَمِ باطن است . بنابراین معنی تأویلی بیت چنین است : چیرگی و حکمِ عالَمِ ظاهر ، بیگاه شده بود ( رو به زوال بود ) و شب فرا رسیده بود یعنی عالَمِ باطن به ظهور آمده بود که من به ساحلِ دریای وحدت رسیدم ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 115 و شرح کبیر انقروی ، جزو دوم ، دفتر سوم ، ص 743 ) ]

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد