بقیه قصه آن زاهد کوهی که نذر کرده بود | شرح و تفسیر

گفت آن درویش : یا رب با تو من / عهد کردم زین نچینم در زَمَن

آن درویش گفت : پروردگارا با تو عهد بسته ام که هرگز از این میوه ها نچینم .

جز از آن میوه که باد انداختش / من نچینم از درختِ مُنتعش

به غیر از میوه هایی که باد روی زمین می اندازد ، میوه ای از درختانِ افراشته و باردار نچینم . خلاصه فقط میوه هایی که روی زمین می ریزد بردارم و بخورم .

مدتی بر نذرِ خود بودش وفا  / تا درآمد امتحاناتِ قضا

آن درویش ، مدّت ها بر عهد و پیمان خود پایدار ماند تا اینکه امتحانِ قضای الهی در رسید .

زین سبب فرمود : استثنا کنید / گر خدا خواهد به پیمان بر زنید

به همین جهت خداوند فرموده است در هر تصمیمی انشاء الله بگویید . و انشاء الله را به عزم و عهدِ خود اضافه کنید . [ استثنا کردن = به فحوای آیه 18 سورۀ قلم به معنی انشاء الله گفتن است ( مجمع البیان ، ج 10 ، ص 336 ) و شرح ابیات 49 و 50 دفتر اوّل ، نیز در آیه 23 سورۀ کهف ، به پیامبر (ص) و همۀ مؤمنان می آموزد که هر کاری را متوقف بر مشیّت الهی کنند . ]

هر زمان دل را دگر مَیلی دهم / هر نَفَس بر دل دگر داغی نهم

هر زمان میل و گرایشی در دل ایجاد می کنم و در هر آن ، داغی تازه بر دل می گذارم .

کُلُّ اَصباحِِ لَنا شَأنُ جَدید / کُلُّ شَی ءِِ عَن مُرادی لایَحید

در هر بامداد کاری تازه داریم و هیچ کاری از حیطه مشیّتِ من خارج نمی شود . [ اشاره به آیه 29 سورۀ رحمن که توضیح آن در شرح بیت 1142 دفتر اوّل آمده است / اَصباح = جمع صبح به معنی بامداد / لایَحید = بر کنار نمی شود ، کناره نمی گیرد ]

در حدیث آمد که دل همچون پَری ست / در بیابانی اسیرِ صَر صَری ست

در حدیثی آمده است که دل مانند یک پَر است و در بیابان گرفتار طوفانی سرسخت است . [ اشاره است به حدیث « این قلب ، پَری را مانَد به هامون که باد ، آن را زیر و رو کند ( احادیث معنوی ، ص 80 ) / صَر صَر = بادی سرد و سخت ، « صَر » در اصل به معنی بستن است و چون این باد موجب بسته شدن چشم و گوش می شود لذا بدین نام موسوم شده و سه بار در قرآن کریم آمده است . آیه 6 سورۀ حاقّه ، آیه 16 سورۀ فصّلت و آیه 19 سورۀ قمر ]

باد ، پَر را هر طرف رانَد گِزاف / گَه چپ ، گَه راست با صد اختلاف

برای مثال ، باد با شدّت ، پَرِ ناچیز را با صد نوع دگرگونی گاه به چپ می برد و گاه به راست .

در حدیثِ دیگر این دل دان چنان / کآبِ جوشان ز آتش اندر قازغان

همچنین در حدیثی دیگر حضرت رسول اکرم (ص) فرمود : این دا را مانند آبی درون دیگ بدان که با حرارتِ آتش می جوشد . [ اشاره است به حدیث « مَثَلِ قلبِ مؤمن در دگرگونی هایش همانند دیگِ در حالِ جوش است » قلب چون ذاناََ در میانِ احوالِ مختلف ، منقلب است . لذا این نام یافته است / قازغان = دیگ بزرگ ، پاتیل ]

هر زمان دل را دگر رایی بُوَد / آن نَه از وَی ، لیک از جایی بُوَد

دل در هر زمان و آنی ، اندیشه ای و حالی دارد امّا این اندیشه و حال از خودِ دل نیست بلکه از جای دیگر است . [ اشاره است به خواطر اربعه که توضیح آن در شرح بیت 1038 دفتر اوّل آمده است ]

پس چرا ایمن شوی بر رایِ دل / عهد بندی تا شوی آخِر خَجِل ؟

حال که طبیعتِ قلبِ آدمی چنین است پس چرا بر اندیشه و احوالِ قلب ، مطمئن می شوی و بر امری عهد می بندی و سرانجام نیز شرمنده می گردی ؟ [ حضرت امیر مؤمنان (ع) فرمود « خدا را به دگرگونه شدن اراده های آدمی و گشوده شدن گرۀ پیمان های او شناختم » ( نهج البلاغه فیض الاسلام ، حکمت 242 ) ]

این هم از تأثیرِ حکم است و قَدَر / چاه می بینی و ، نتوانی حَذَر

باید گفت که این دگرگونی ها و احوالِ مختلفی که بر قلب عارض می شود همه ناشی از حکمِ خدا و مشیّتِ اوست . بطوریکه مثلاََ گاه چاه را می بینی ولی نمی توانی از آن دور شوی بلکه در میان چاه سرنگون می افتی .

نیست خود از مرغِ پُرّان این عجب / که نبیند دام و افتد در عَطَب

اینکه پرنده ای در حالِ پرواز ، دام را نبیند و به هلاکت افتد ، تعجبی ندارد . چرا که این پرنده ، قاصر محسوب می شود و اسارت و هلاکتِ چنین پرنده ای هیچ شگفتی ندارد . [ عَطَب = هلاک شدن ، هلاکت ]

این عجب که هم دام بیند هم وَتَد / گر بخواهد ، ور نخواهد ، می فتد

بلکه عجیب اینست که پرنده ای هم دام را می بیند و هم میخ و بستِ دام را ، با این حال چه بخواهد و چه نخواهد اسیرِ دام می شود . [ وَتَد = میخ ، جمع آن اوتاد است ]

چشم باز و گوش باز و دام پیش / سویِ دامی می پَرَد با پرِ خویش

آن پرنده با اینکه چشم و گوشی باز و هوشیار دارد و دام را مقابلِ خود می بیند . با اینحال با پَر و بالِ خویش به سوی دامِ قضا و بلا پرواز می کند . [ دو بیت اخیر از حیثِ مضمون ، شبیه دو بیت 1231 تا 1233 دفتر اوّل است ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد