پیرمردی که دلالت کرد حلیمه را به استعانت بتان | شرح و تفسیر

که چنین آتش ز دل افروختی / این جگرها را ز ماتم سوختی ؟

برای تو چه حادثه ای رُخ داده است که اینچنین آتش از دلت شعله ور ساخته ای و جگرِ مردم را با این شیون و زاری سوزانده ای ؟

گفت : احمد را رَضیعم مُعتَمَد / پس بیآوردم که بسپارم به جَد

حلیمه در جوابِ آن پیرمرد گفت : من دایه موردِ اطمینان حضرت احمدم . اکنون او را آوردم که به جدّش بسپارم . [ رَضیع = بچۀ شیرخوار ، امّا در اینجا به معنی زنِ شیر ده و دایه است ]

چون رسیدم در حَطیم ، آوازها / می رسید و می شنیدم از هوا

همینکه به حَطیم رسیدم ، نداهایی از آسمان می رسید و من آن نداها را می شنیدم .

من چو آن الحان شنیدم از هوا / طفل را بنهادم آنجا ز آن صدا

من چون آن آواها را از اسمان شنیدم . به سببِ آن آواها کودک را روی زمین نهادم .

تا ببینم این ندا آوازِ کیست / که ندایی بس لطیف و بس شهی ست

تا جستجو کنم گه صاحب این ندا کیست . زیرا ندایی بسیار لطیف و خوش و دلنشین بود . [ شَهی = مطلوب ، مرغوب ]

نَز کسی دیدم به گِردِ خود نشان / نه ندا می منقطع شد یک زمان

نه در اطرافِ خود نشانی از کسی دیدم و نه آن ندا لحظه ای قطع می شد .

چونکه واگشتم ز حَیرت های دل / طفل را آنجا ندیدم ، وایِ دل

وقتی که از آن حیرت های عمیق به خود آمدم . طفل را در آنجا ندیدم . وای بر دلِ من .

گفتمش : ای فرزند ، تو اَندُه مدار / که نمایم مر تو را یک شهریار

آن پیرمرد به حَلیمه گفت : فرزندم ، تو غم مخور که من یک شهریار به تو نشان خواهم داد . یعنی موجودی قدرتمند و مؤثر به تو نشان می دهم . [ آن پیرمرد که بت پرست بود بر این گمان بود که با توسل به بُتان مقضیّ المرام شد . در حالی که حضرت حق ، قاضی الحاجات است . ]

که بگوید : گر بخواهد ، حالِ طفل / او بدانَد منزل و تَرحالِ طفل

که آن شهریار اگر اراده کند می تواند تو را از حالِ طفلِ گمشده خبر دهد . زیرا او می داند که اینک آن طفل کجا قرار دارد و به کجا رفته است . [ تَرحال = کوچیدن ]

پس حلیمه گفت : ای جانم فدا / مر تو را ، ای شیخِ خوبِ خوش ندا

همینکه حلیمه این کلام را از آن پیرمرد عرب شنید گفت : ای پیرِ خوب و خوش گفتار ، جانم فدای تو .

هین مرا بنمای آن شاهِ نظر / کِش بُوَد از حالِ طفلِ من خبر

اینک آن شاهِ دیده ور و بینا را به من نشان بده زیرا که او از حالِ طفلِ من آگاه است .

بُرد او را پیشِ عُزّی ، کین صَنم / هست در اخبارِ غیبی مُغتَنَم

پیرمردِ عرب ، حلیمه را پیشِ بتِ عُزّی بُرد و گفت که این بت در آگاه کردنِ مردم از اسرار غیبی ، وجودی عزیز و مُغتنم است .

ما هزاران گمشده زو یافتیم / چون به خدمت ، سویِ او بشتافتیم

هر گاه به خدمت و عبادت این بت رفته ایم . توانسته ایم بوسیلۀ او هزاران گمشدۀ خود را پیدا کنیم .

پیر کرد او را سجود و گفت زود / ای خداوندِ عرب ، ای بحرِ جود

پیرمردِ عرب فوراََ بدان بُت سجده کرد و بدو گفت : ای خداوندِ قومِ عرب ، ای دریای جود و کرم .

گفت : ای عُزّی تو بس اِکرام ها / کرده یی تا رَسته ایم از دام ها

پیرمرد اضافه کرد : ای عُزّی تو به ما بسیار لطف ها کرده ای تا توانسته ایم از بسیاری دام ها رها شویم .

بر عرب حقّ ست از اِکرامِ تو / فرض گشته ، تا عرب شد رامِ تو

حق اینست که قومِ عرب تو را احترام کنند و چنین احترامی بر آن قوم واجب گشته است . بدین سبب است که عرب ، مطیع و منقادِ تو شده است .

این حَلیمۀ سَعدی ، از اومیدِ تو / آمد اندر ظِلِّ شاخِ بیدِ تو

پیرمرد افزود ، ای بتِ عُزّی ، این حلیمه از قبیلۀ بنی سعد ، با امید به تو به سایۀ درختِ بیدِ تو آمده است .

که ازو فرزندِ طفلی گمشده ست / نامِ آن کودک محمّد آمده ست

سبب آمدن او به حضورِ تو اینست که فرزندِ خُردسالی از او گمشده است و نامِ آن کودک محمّد است .

چون محمّد گفت ، این جملۀ بُتان / سرنگون گشتند و ساجِد آن زمان

همینکه آن پیرمردِ عرب نامِ محمّد را بر زبان آورد . همۀ بت ها سر خم کردند و به سجده رفتند .

که برو ای پیر این چه جُست و جوست ؟ / آن محمّد را ، که عزلِ ما ازوست

بت ها به آن پیرمرد گفتند : ای پیرمرد برو دنبالِ کارِ خود . این دیگر چه نوع جستجویی است ؟ آن محمّد که ما به سببِ او برکنار و محو و منکسر خواهیم شد .

ما نگون و سنگسار آییم از او / ما کساد و بی عیار آییم از او

ما بت ها به سببِ وجودِ او واژگون و سنگسار خواهیم شد . ما به سببِ وجود او بی رونق و بی اعتبار خواهیم شد .

آن خیالاتی که دیدندی زِ ما / وقتِ فترت ، گاه گاه ، اهلِ هوا

هوی پرستان گاه به گاه در دورانِ فترت ، خیالاتی نسبت به ما می کردند . [ فترت = فاصلۀ زمانی که میان ظهور دو پیامبر است . آن را زمانِ جاهلیت نیز می گویند . ]

گم شود چون بارگاهِ او رسید / آب آمد ، مر تیمّم را درید

امّا چون دورۀ قدرت و شکوه محمّد فرا رسد . آن خیالات محو و نابود شود . چنانکه وقتی آب حاضر باشد تیمّم باطل است . [ این مسئلۀ فقهی که با وجودِ آب ، تیمّم باطل است موردِ اتفاقِ جمیعِ فِرق اسلامی است و به سبب کثرت شهرت ، در ادبیات نیز حکمِ مَثَل و شبه مَثَل پیدا کرده است ( مولوی نامه ، ج 1 ، ص 72 ) . مولانا با این تمثیل می گوید همانطور که در فقدانِ آب ، اضطراراََ تیمّم صحیح است . در فقدان آیینِ حنیفِ توحید نیز اعتقاد به بت بهتر از بی اعتقادی است . زیرا بت پرستی نشانِ روحِ پرستش و بندگی است . گر چه عبادتی ممسوخ است . ]

دُور شو ای پیر ، فتنه کم فروز / هین ز رَشکِ احمدی ما را مسوز

ای پیرمرد تو را به خدا از اینجا دور شو و آتشِ فتنه بر میفروز . بهوش باش مبادا ما را با غیرتِ احمدی بسوزانی . [ زیرا محمّد (ص) چنان حق پرست است که به فحوای لا اِلهَ اِلَّا الله پرستش جز حق را تحمّل نمی کند . ]

دُور شو بهرِ خدا ای پیر ، تو / تا نسوزی ز آتشِ تقدیر ، تو

ای پیر مرد تو را به خدا از اینجا دور شو تا آتشِ تقدیرِ الهی تو را نسوزاند .

این چه دُمِّ اژدها افشردن است ؟ / هیچ دانی چه خبر آوردن است ؟

این دیگر چگونه فشار دادنِ دُمِ اژدهاست ؟ هیچ می دانی که چه خبری آورده ای ؟ [ مصراعِ اوّل نظیر مَثَل « بازی با دُمِ شیر » است . کنایه از مواجهه با امری خطیر است . ]

منظور بیت : پیرمردِ عرب وقتی که در برابرِ بتِ عُزّی ایستاد و خبر گم شدن محمّد را داد و از آن استمداد جُست . در واقع بی آنکه بداند از ظهورِ محمّد خبر داد و ظهور او ، حادثه ای بس عظیم بود . چرا که با بعثتِ او همۀ معبودهای آفل و دروغین از صحنۀ حیات مردم محو می شدند .

زین خبر جُوشَد دلِ دریا و کان / زین خبر لرزان شود هفت آسمان

از این خبر دلِ دریا و معدن به جوش می آید . از این خبر هفت طبقۀ آسمان به لرزه درمی آید . خلاصه سراسرِ جهان از خبرِ ظهور محمّد به جنب و جوش درمی آید .

چون شنید از سنگ ها پیر این سخن / پس عصا انداخت آن پیرِ کهن

همینکه آن پیرِ سالخوردۀ عرب از بت های سنگی این کلام را شنید . عصایش را بر زمین انداخت .

پس ز لرزه و خوف و بیمِ آن ندا / پیر دندان ها به هم بر می زدی

از لرز و ترس و هراسی که به سببِ آن ندا بر پیرمرد چیره شد . دندان های آن پیرمرد بی اختیار به هم می خورد . [ «ندا» را باید بصورت ممال یعنی «ندی» خواند تا دو مصراع قافیه شوند . ]

آنچنانک اندر زمستان مردِ عُور / او همی لرزید و می گفت : ای ثُبُور

آن پیرمرد چنان می لرزید که گویی برهنه ای در سرمای زمستان می لرزد . و دائماََ واویلا ، واویلا می گفت . [ ثُبور = هلاکت ، نابودی / ای ثُبور = یعنی واهلاکا ، واویلا ]

چون در آن حالت بدید او پیر را / ز آن عَجَب ، گُم کرد زن ، تدبیر را

وقتی که حلیمه ، پیرمرد را در آن حالت وَخیم دید . از تعجّب ، تدبیر و چاره جویی برای یافتنِ محمّد را فراموش کرد . [ یعنی چنان دست و پای خود را گُم کرد که از فکرِ یافتن محمّد بیرون آمد . ]

گفت : پیرا گر چه من در مِحنَتَم / حَیرت اندر حَیرت اندر حَیرتم

حلیمه گفت : ای پیرمرد اگر چه من اندوهگین و محنت زده ام . امّا سراپا دچارِ حیرت شده ام .

ساعتی بادَم خطیبی می کند / ساعتی سنگم ادیبی می کند

زیرا گاهی باد با من سخن می گوید و گاهی بت های جامد مرا ادب می آموزند .

باد با حرفم سخن ها می دهد / سنگ و کوهم فهمِ اشیا می دهد

باد با حرف و صوت با من سخن می گویدو سنگ و کوه ، در بارۀ شناختِ حقیقتِ اشیاء توضیح می دهد .

گاه طفلم را رُبوده غیبیان / غیبیانِ سبز پَرِّ آسمان

گاهی کودکِ مرا موجودات غیبی می ربایند . همان موجوداتِ غیبی آسمانی و مستوری که بال و پَری سبز دارند .

از که نالم ؟ با که گویم این گِله ؟ / من شدم سودایی اکنون صد دِله

از دستِ چه کسی بنالم ؟ با چه کسی این شکایت را بگویم ؟ من اکنون موجودی خیالاتی شده ام و دلم صد جا می رود .

غیرتش از شرحِ غیبم لب ببست / این قَدَر گویم که طفلم گم شده ست

غیرت و مقامِ آن طفلِ رشید ( محمّد ) دهانِ مرا از شرح اسرارِ غیبی می بندد امّا همین قدر می گویم که فرزندم گم شده است .

گر بگویم چیزِ دیگر من کنون / خلق بَندندم به زنجیرِ جنون

اگر من اکنون سخن دیگری بگویم . مردم مرا با زنجیر دیوانگی خواهند بست . [ یعنی می پندارند که من دیوانه ای کامل ام . و لذا برای احتراز از خطرم ، دست و پای مرا با زنجیر می بندند . زیرا دزدیده شدن محمّد نه مسموع است و نه مقبول . ]

گفت پیرش ای حلیمه شاد باش / سجدۀ شکر آر و رُو را کم خراش

پیرمرد عرب به حلیمه گفت : ای حلیمه ، شاد باش و سجدۀ شُکر به جای آر و اینقدر صورتِ خود را مخراش .

غم مخور ، یاوه نگردد او ز تو / بلکه عالَم یاوه گردد اندر او

پیرمرد ادامه داد : اندوهگین مباش که آن کودک گم نمی شود و از دستِ تو نمی رود . بلکه جهان در او گم خواهد شد .

هر زمان از رَشکِ غیرت پیش و پس / صد هزاران پاسبان ست و حَرَس

در هر لحظه به سببِ غیرت و حفاظت از او ، صدها هزار نگهبان و محافظ از پیش و پس مراقب او هستند . [ حَرَس = نگهبانان ، جمع مکسّرِ حارس ]

آن ندیدی کآن بُتانِ ذُوفنون / چون شدند از نامِ طفلت سَرنگون ؟

مگر ندیدی که آن بت ها که دارای تأثیرات و تصرّفات متعددی بودند . همینکه نامِ کودکِ خُردسالِ تو را شنیدند خَم شدند ؟ [ ذُوفنون = کسی که هنرهای مختلفی دارد . در اینجا منظور تأثیرات و تصرّفاتی است که بت پرستان برای بت های خود قائل اند و آنان را شافی و مُجیب و … می پنداشتند . ]

این عجب قرنی ست بر رویِ زمین / پیر گشتم من نردیدم جنسِ این

این قرن در روی زمین قرنی عجیب است . من با اینکه کهنسال شده ام امّا اینگونه احوال و اسرار را ندیده ام .

زین رسالت سنگ ها چون ناله داشت / تا چه خواهد بر گُنه کاران گماشت ؟

از خبرِ رسالت حضرت محمّد (ص) حتّی سنگ ها نیز نالیدند . معلوم نیست بر سرِ گناهکاران چه خواهد آمد ؟ [ یعنی بت ها با اینکه جامد و لایفَهم بودند و از تکلیف و تعبّد بدور بودند به سببِ حقانیّتِ محمّد آن حال را پیدا کردند . اینک خود قیاس کُن که بر سرِ آنان که عقل و شعور دارند و در عینِ حال رسالتِ او را انکار می کنند چه خواهد رفت ؟ ]

سنگ ، بی جُرم ست در معبودیش / تو نه یی مُضطَر که بنده بودیش

بُتِ جامد به خاطر اینکه موردِ پرستش انسان قرار گرفته گناهی ندارد . امّا تو مچبور نبودی که بنده و پرستندۀ آن شوی .

او که مُضطَر ، این چنین ترسان شده ست / تا که بر مُجرِم چه ها خواهند بست ؟

این بُت ها که در معبود شدن اختیاری از خود نداشته اند . اینقدر بیمناک و هراسان اند . تو قیاس کن که بر سرِ بُت پرستانِ گُنه کار جه ها خواهد آمد ؟

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد