پرواز پرنده ای در لاله زار و صیاد در کمین | شرح و تفسیر

دانۀ چندی نهاده بر زمین / وآن صیاد آنجا نشسته در کمین

صیّاد مشتی دانه روی زمین ریخته بود و خود در آنجا به کمین نشسته بود .

خویشتن پیچیده در برگ و گیاه / تا درافتد صیدِ بیچاره ز راه

صیّاد خود را در برگ و گیاه پیچیده بود تا صیدِ بیچاره ای از راه برسد و به دام بیفتد .

مُرغک آمد سویِ او از ناشناخت / پس طوافی کرد و پیشِ مرد تاخت

پرندۀ بیچاره ندانسته به طرف او رفت . چرخی زد و نزدِ آن مرد شتافت .

گفت او را کیستی تو سبزپُوش ؟ / در بیابان ، در میانِ این وحوش

پرنده به صیّاد گفت : ای که جامۀ سبز پوشیده ای و در این بیابان در میان حیواناتِ وحشی نشسته ای ، تو کیستی ؟

گفت : مردِ زاهدم من مُنقَطِع / با گیاهی گشتم اینجا مُقتَنِع

صیّاد گفت : من مردی پارسا هستم که از دنیا و اهلِ دنیا بریده ام و در اینجا به گیاهی قناعت کرده ام . [ مُقتَنِع = قانع ]

زهد و تقوی را گُزیدم دین و کیش / زآنکه می دیدم اَجل را پیشِ خویش

از آنرو که مرگ را کنار خود می دیدم . یعنی مرگ را به خود نزدیک می دیدم پارسایی و پرهیزگاری و دینداری و دین باوری را برای خود برگزیدم .

مرگِ همسایه ، مرا واعظ شده / کسب و دکّانِ مرا بر هم زده

مرگِ همسایه مرا موعظه کرده و مایۀ عبرت من شده و کار و بارِ مرا بر هم زده است .

چون به آخر ، فرد خواهم ماندن / خُو نباید کرد با هر مرد و زن

چون سرانجام تنها خواهم ماند پس نباید با هر مرد و زنی مأنوس شوم . [ در آیه 94 سورۀ انعام آمده است « و به راستی که نزدِ ما تنها آیید همانطور که نخستین بار آفریدیمتان … » ]

رُو بخواهم کرد آخِر در لَحَد / آن بِه آید که کنم خُو با اَحَد

چون من سرانجام رو به سوی گور خواهم نهاد . همان بهتر که با خداوند یکتا انیس باشم .

چون زَنَخ را بست خواهند ای صنم / آن بِه آید که زَنَخ کمتر زنم

ای محبوب ، چون سرانجام چانه ام را خواهند بست . همان بهتر که کمتر حرف بزنم . ( زَنَخ = چانه ) [ رسم است که در دمِ مرگ دهان شخص را می بندند . ]

ای به زَربَفت و کمر آموخته / آخِرستت جامۀ نادوخته

ای کسی که به پوشیدن جامه های زربفت و بستن کمربندهای فاخر عادت کرده ای . بدان که سرانجام باید جامه ای دوخته نشده بپوشی . [ جامۀ نادوخته = مراد کفن است که از سه قطعه پارچه به نام لنگ و پیراهن و سرتاسری تشکیل می شود . ]

رُو به خاک آریم کز وی رُسته ایم / دل چرا در بی وفایان بسته ایم ؟

سرانجام به خاک روی خواهیم آورد . زیرا از خاک پدید آمده ایم . چرا به بی وفایان دل بسته ایم ؟ یعنی چرا ما آدمیان به چیزهایی علاقمند شده ایم که بقا ندارد و روزی از ما جدا می شود ؟

جُدّ و خویشان مان قدیمی چارطبع / ما به خویشی عاریت بستیم طمع

نیاکان و خویشان کهنسال ما همان چهار عنصر طبیعی اند . ولی ما به خویشان موقّتی دل بسته ام . [ چار طبع = عناصر اربعه ، عناصر اربعه در نزدِ قدما عبارت بود از چهار عنصر اصلی که مدار وجود کائنات و جهان مادّی بر آن قرار دارد و عبارتند از آتش ، آب ، باد و خاک . جهان موجودات از این چهار عنصر اصلی تشکیل شده است و طبع این عناصر نیز با یکدیگر تضاد دارند . ]

منظور بیت : ما اصلِ خلقت خود را فراموش کرده ایم و به امور دنیوی مشغول شده ایم .

سال ها هم صحبتی و همدمی / با عناصِر داشت جسمِ آدمی

سالیان سال ، بدن آدمی با عناصر اربعه مصاحبت و همنشینی داشت . [ با این حال فراموش کرد که خلقت مادی و طبیعی او از عناصر اربعه تشکیل شده است . ]

روحِ او خود از نفوس و از عقول / روح ، اصولِ خویش را کرده نُکول

روح انسان نیز با آنکه از عالمِ ارواحِ مجرّده و عقولِ نورانیّه است . ولی اصلِ خود را فراموش کرده است . ( نُکول = خودداری کردن ، در اینجا به معنی فراموش کردن ) [ روح انسانی با هبوط به عالمِ اجسام ، اصلِ مجرّد و نورانی خود را از یاد بُرد . ]

از نفوس و از عقولِ پُر صفا / نامه می آید به جان کای بی وفا

از مرتبۀ پُر صفای ارواحِ مجرّده و عقولِ نورانیّه به روح اسیر در زندانِ دنیا پیغام می رسد که ای بی وفا .

یارَکانِ پنج روزه یافتی / رُو ز یارانِ کُهن برتافتی ؟

برای خود ، دوستان حقیر و موقّتی پیدا کردی و از دوستان قدیمی رُخ برتافتی ؟ [ یارَکان = دوستان حقیر و کوچک ]

کودکان گرچه که در بازی خوشند / شب کشانشان سویِ خانه می کشند

برای مثال ، بچه ها اگر چه از بازی لذّت می برند ولی هنگام شب والدین آنان می آیند و آنان را کشان کشان به طرف خانه می برند . یعنی با زور آنان را می برند به طوری که لذّت بازی را از یاد می برند . [ بچّه ها چنان در بازی خوش و سرمست اند که حواسشان نیست شب فرا رسیده است به طوری که باید با زور آنان را از بازی جدا کرد . ]

شد برهنه وقتِ بازی طِفلِ خُرد / دزد از ناگه قبا و کفش بُرد

اطفالِ کوچک به هنگام بازی لباسشان را درمی آورند . و دزد از کمین می آید و کفش و قبایشان را می دزدد و می بَرد .

آن چنان گرم او به بازی در فتاد / کان کلاه و پیرهن رفتش زِ یاد

کودکان چنان با اشتیاق و حرارت سرگرم بازی می شوند که کلاه و جامۀ خود را فراموش می کنند .

شد شب و بازیِّ او شد بی مدد / رو ندارد کو سویِ خانه رَوَد

چون شب فرا می رسد بازی آن کودکی که دزد کفش و لباسش را برده متوقف می شود . [ چون دوستان و هم بازی هایش یکی یکی به خانه هایشان رفته اند دیگر کسی نمانده که با او بازی کند . پس او چون کفش و لباسش را دزدیده اند دیگر رو ندارد به خانه برود . ابنایِ دنیا چنان به بازیهای دنیوی مشغولند که شیطان می آید و بضاعت ایمان و اخلاق آنان را می برد و نهایتاََ آنان را سرشکسته و خجلت زده می کند . ]

نی شنیدی اِنَّمَا الدُّنیا لَعِب / باد دادی رَخت و گشتی مُرتَعِب

مگر آیه «دنیا بازیچه است» را نشنیدی که متاع عمر و ایمانت را بر باد دادی و هراسان شدی ؟ [ در آیات 32 سورۀ انعام ، 64 سورۀ عنکبوت ، 36 سورۀ محمّد و آیه 20 سورۀ حدید ، دنیا «بازیچه» معرفی شده است . ]

پیش از آنکه شب شود جامه بجو / روز را ضایع مکن در گفت و گو

قبل از آنکه شب فرا رسد . از لباسهایت سراغ بگیر و فرصت روز را با قیل و قال به هدر مده . یعنی پیش از آنکه روز حیات به پایان رسد و شبِ مرگ و اجل فرا رسد در پی جامۀ اخلاق و تقوی باش و عمرِ خود را در بحث و و جدالِ نافرجام تلف مکن .

من به صحرا خلوتی بگزیده ام / خلق را من دزدِ جامه دیده ام

صیّاد به پرنده گفت : من از آنرو در بیابان خلوت اختیار کرده ام که مردم را دزدِ لباس یافته ام . [ عارف خلوت نشین می گوید من به این دلیل به کنجِ عزلت رفته ام که ابنای دنیا متاعِ وفا و تقوی را از آدمی می ربایند .

نیمِ عُمر از آرزویِ دلستان / نیمِ عُمر از غصّه هایِ دشمنان

عُمرِ من در معاشرت با ابنایِ دنیا به دو بخش تقسیم می شود . نیمی از آن در هوای دوستان و محبوبان به هدر می رود و نیمی دیگر از غم و غصّۀ دشمنان . [ دلستان = معشوق ، محبوب ، دلربا ]

جُبّه را بُرد آن ، کُلَه را این بِبُرد / غرقِ بازی گشته ما چون طِفلِ خُرد

لباس را دوست بُرد و کُلاه را دشمن . ما نیز مانندِ اطفالِ کوچک غرق در بازی هستیم . [ جُبّه = لباس بلند و گشادی که روی لباسها پوشند ]

نک شبانگاهِ اَجَل نزدیک شد / خَلَّ هذاَ اللَّعب ، بَسَّک لاتَعُد

اکنون شبِ مرگ نزدیک شده است . این بازی را رها کن . بس است دیگر ، بدان رجوع مکن . [ خَلَّ = رها کن ، واگذار / بَستَّک = بس است تو را ، بسیار است تو را / لاتَعُد = باز مگرد ، رجوع مکن ]

هین سوارِ توبه شو ، در دزد رَس / جامه ها از دزد بِستان باز پس

بهوش باش ، بر مرکوبِ توبه سوار شو تا به دزد برسی و جامه هایت را از او پس بگیری . یعنی اگر توبه ای محکم و حقیقی داشته باشی می توانی ایمان از دست رفته را به دست آوری . [ مراد از «دزد» در اینجا شیطان و نَفسِ امّاره است / توبه = شرح بیت 2205 دفتر اوّل ]

مَرکبِ تُوبه عجایب مَرکب است / بر فلک تازد به یک لحظه به پَست

مرکوبِ توبه ، مرکوبِ عجیبی است . زیرا در لحظه ای قادر است از زمین به اوجِ آسمان بتازد .

لیک مرکب را نگه می دار از آن / کو بدزدید آن قبایت را نهان

امّا این مرکوب را از دستبردِ کسی که پنهانی لباسهایت را ربوده حفظ کن . یعنی مگذار که شیطان توبه ات را بشکند . چنانکه ایمانت را ربود .

تا ندزدد مَرکبَت را نیز هم / پاس دار این مَرکبت را دَم به دَم

مرکوبِ توبه ات را حفظ کن تا مبادا دزد آن را نیز ببرد . پس لازم است که لحظه به لحظه از این مرکوب نگهداری کنی . [ شیطان و نَفسِ امّاره دزدِ متاعِ ایمان است . در حکایت بعدی ( بخش بعد ) این مطلب بسط یافته است .

شرح و تفسیر بخش بعد