وسوسه ای که شاهزاده دوم را پیدا شد از سبب استغنا و کشف | شرح و تفسیر

قُوت می خوردی ز نورِ جانِ شاه / ماهِ جانش همچو از خورشید ، ماه

همانطور که ماه از خورشید کسب نور می کند . ماهِ جانِ شاهزاده نیز از انوار شمسِ جان شاه نور معنوی می گرفت . [ ماهِ جان = جان شاهزاده که همچون ماه بود ، همانطور که ماه از خود نور ندارد . نور معنوی شاهزاده  از خودش نبود بلکه از شمسِ وجود شاه چین بود . ]

راتبۀ جانی ز شاهِ بی نَدید / دَم به دَم در جانِ مستش می رسید

هر لحظه از سوی آن شاه بی نظیر ، رزقی معنوی به جانِ مست شاهزاده می رسید . [ راتِبه = مقرّری ، مستمرّی ، در اینجا رزق معنوی که مستمرّاََ برسد / ندید = همتا ، نظیر ]

آن نَه که ترسا و مُشرِک می خورند / زآن غذایی که ملائک می خورند

البته این رزق از آن نوع رزقی نیست که کافر و مُشرک می خورند . یعنی رزق مادّی و دنیوی نیست . بلکه رزقی است که فرشتگان می خورند . یعنی طعام روحانی و رزق معنوی است . [ «ترسا» در اینجا به معنی کافر آمده است . ]

اندرونِ خویش استغنا بدید / گشت طُغیانی ز استغنا پدید

در دلِ شاهزاده حالت استغنایی پدیدار شد . یعنی چون هر روز از طرف آن مرشد الهی (شاه چین) برای شاهزاده فتوحاتی ربّانی می رسید . شاهزاده دچار عُجب و خودبینی شد و پنداشت که این همه فتوحات و اشراقات از خودِ اوست . پس دچار استغنا شد . یعنی خود را از تصرّفات معنوی آن مرشد ربّانی بی نیاز احساس کرد و در نتیجه سر به عصیان و نافرمانی نهاد . [ در آیه 6 و 7 سوره علق آمده است « همانا انسان راه طغیان رود آنگاه که خود را بی نیاز بیند » ]

که نَه من هم شاه و هم شَه زاده ام ؟ / چون عِنانِ خود بدین شَه داده ام

شاهزاده با حالت غرور پیش خود گفت : مگر نه اینست که من خود ، هم شاه هستم و هم شاهزاده ؟ چرا عِنان اختیارم را به این شاه (شاه چین) سپرده ام ؟

چون مرا ماهی بر آمد با لُمَع / من چرا باشم غُباری را تَبَع ؟

حال که ماهِ تابنده ای بر من طلوع کرده است . یعنی حال که ماهِ حقیقت مستقیماََ بر من طالع شده است . چرا باید از گرد و غُباری تیره پیروی کنم ؟ یعنی چرا باید مطیع شاه چین باشم ؟ [ لُمَع = انوار ، روشنی ها ، درخشش ها ، پرتوها / تَبَع = پیرو ]

آب در جویِ من است و وقتِ ناز / نازِ غیر از چه کشم من بی نیاز ؟

حال که وقت با من یار و همراه است و وقتِ ناز کردن من است . چرا بی آنکه نیاز به غیر داشته باشم . نازِ غیر را بکشم ؟ [ «آب در جوی داشتن» ضرب المثلی است در کامیابی و نیکبختی ( امثال و حکم ، ج 1 ، ص 6 ) ]

سر چرا بندم ؟ چو دردِ سر نماند / وقتِ رویِ زرد و چشمِ تَر نماند

وقتی که سرم درد نمی کند چرا بیهوده دستمال ببندم ؟ دیگر وقت رنجوری و گریانی ام سپری شده است . یعنی من که نیازی به شاه چین ندارم چرا مرید او باشم ؟

چون شِکرلب گشته ام ، عارض قمر / باز باید کرد دکّانِ دگر

حال که شیرین گفتارم و زیبا رُخسار ، باید دکّانی برای خود بگشایم . [ عارض قمر = آنکه رخساره ای همچون ماه دارد ، مجازاََ به معنی زیبا رخسار / «باز کردن دکّان» تعبیری است طنز آمیز برای مدّعیان دستگیری و ارشاد خلق الله ]

زین منی چون نَفس زاییدن گرفت / صد هزاران ژاژ خاییدن گرفت

چون از این احساس غرور و خودبینی نَفس امّاره شاهزاده بالیدن گرفت . صدها هزار سخن یاوه و دعویِ بی اساس بر زبانش جاری شد . [ ژاژ خاییدن = یاوه گویی کردن / زاییدن نَفس = یعنی نفس امّاره او بدی هایی را متولّد کرد ]

صد بیابان زآن سویِ حرص و حسد / تا بدانجا چشمِ بَد هم می رسد

ظاهراََ از مولانا سؤال شده مگر ممکن است که شاهزاده این همه محبّت و نوازش از طرف شاه چین ببیند و راه ناسپاسی و نمک ناشناسی پیشۀ خود کند ؟ مولانا جواب می دهد : البته که ممکن است . زیرا چشم بد حتّی می تواند کسانی را که صد میدان از حرص و حسد دور هستند تحت تأثیر قرار دهد . یعنی آن شاهزاده به جهت تقرب به شاه ، محسودِ بَددلان شد و در نتیجه عُجب دامن او را گرفت و به بیراهه اش برد . [ اهل سلوک باید بدانند که این دو صفت مذموم (حرص و حسد) در هر موقفی از مواقف سلوک می تواند سالک را اسیر خود کند . ]

بحرِ شَه که مرجعِ هر آب ، اوست / چون نداند آنچه اندر سیل و جُوست

دریای وجود شاه که هر آبی بدان رجوع می کند . چگونه ممکن است که از درون سیل و جویبار آگه نباشد ؟

شاه را دل ، درد کرد از فکرِ او / ناسپاسیِّ عطای بِکرِ او

شاه چین از افکار فاسده و ناسپاسی های شاهزاده نسبت به بخشش های تازه و بدیع او به درد آمد و آزرده خاطر شد .

گفت : آخِر ای خَسِ واهی ادب / این سزایِ دادِ من بود ؟ ای عجب

شاه در باطن خود بدان شاهزادۀ گستاخ خطاب کرد که : ای فرومایه نافرهیخته . آیا جواب آن همه عطا و بخشش من این بود ؟ واقعاََ که جای شگفتی دارد . [ واهی ادب = نافرهیخته ]

من چه کردم با تو زین گنجِ نفیس ؟ / تو چه کردی با من از خویِ خسیس ؟

آخر من با این گنج گرانبها در حق تو چه کردم ؟ و تو با صفت رذیلانه ات در حق من چه کردی ؟ یعنی من گنج گرانبهای وجودم را بی دریغ نثارت کردم باشد که به تعالی روحی نائل شوی . و آن وقت تو با صفات پستِ خود چه جفاهایی که در حقم روا نداشته ای ؟

من تو را ماهی نهادم در کنار / که غروبش نیست تا روزِ شمار

من در آغوش تو ماهی تابان بنهادم که تا یَوُم الحساب (روز قیامت) افولی ندارد . [ «ماه» در اینجا کنایه از ایمان و اعمال صالحه است ]

در جزایِ آن عطایِ نورِ پاک / تو زدی در دیدۀ من خار و خاک ؟

امّا تو به سزای انوار معنوی پاکی که به تو عطا کردم . در چشم من خارِ خلندۀ کفران زدی و خاک تیرۀ طغیان پاشیدی .

من تو را بر چرخ گشته نردبان / تو شده در حَربِ من تیر و کمان

من برای تو نردبان عروج به سویِ مراتب عالیۀ آسمانی شدم . در حالی که تو در پیکار با من به تیر و کمان مبدّل شدی . [ حَرب = جنگ ، پیکار ]

دردِ غیرت آمد اندر شَه پدید / عکسِ دردِ شاه اندر وی رسید

خلاصه در وجود شاه چین درد غیرت پدیدار شد و انعکاس این درد ، شاهزاده را تحت تأثیر قرار داد .

مرغِ دولت بر عِتابش برطپید / پردۀ آن گوشه گشته بردرید

بر اثر عتاب قهرآمیز شاه ، پرندۀ اقبال شاهزاده پریشان و پُر تاب شد . یعنی بختش فرو خفت و حجاب باطن او را که از اطاعت شاه تن زده بود پاره کرد .

منظور بیت : قهر شاه ، راز درون شاهزاده را بَرملا کرد .

چون درونِ خود بدید آن خوش پسر / از سیه کاریِّ خود گَرد و اثر

وقتی که آن پسرِ زیبا (شاهزاده) در ضمیر خود به سبب گناه و کارِ زشتی که مرتکب شده بود . تیرگی غبار و نشانی دید . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

آن وظیفۀ لطف و نعمت کم شده / خانۀ شادیِّ او پُر غم شده

متوجّه شد که مقرّری معنوی و رزق همیشگی روحانی او کاستی گرفته است و خانۀ شادیِّ او آکنده از غم شده است . ( وظیفه = مقرّری ، مستمرّی ) [ خیالات فاسده و اوهامِ خبیثۀ شاهزاده خود به خود در ضمیر روشن پادشاه منعکس شد و قلب پاک او را به درد آورد . زآن پس فیض متواتر و نعمت بی فتور شاه بر شاهزاده کاستی گرفت . همین بود که صفای باطن شاهزاده به تیرگی و انکدار گرایید و غم و اندوه جای نشاط و شادمانی او را بگرفت . ]

با خود آمد او ز مستیِّ عُقار / زآن گُنه گشته سرش خانۀ خُمار

شاهزاده ناگهان از مستیِ شرابِ خودبینی بهوش آمد و بر اثر احساس گناه دچار کلافگی و پریشانی شد . یعنی وجدان او احساس ندامت کرد و ندامت موجبِ پریشانی او شد . [ عُقار = شراب / خُمار = کلافگی و سردردی که بر اثر زوال حالت مستی پیش آید ]

خورده گندم ، حُلّه زو بیرون شده / خُلد بر وی بادیه و هامون شده

حالِ شاهزاده مانند حال حضرت آدم (ع) بود که گندم بهشت را خورد و جامه های بهشتی از تنش به در آمد . و بهشت در نظرش همچون بیابان و صحرا جلوه کرد . ( حُلّه = جامه ، پارچه لطیف / خُلد = بهشت ، در اصل به معنای جاوانگی است که از اوصاف بهشت محسوب می شود / بادیه = بیابان ) [ مصراع اوّل اشاره دارد به آیه 22 سورۀ اعراف که می گوید : آدم و حوّا بر اثر خوردن از شجرۀ ممنوعه (گندم) لباسهای تنشان فرو افتاد . این مطلب نشان می دهد که آن دو در بهشت جامه بر تن داشتند . در حالی که به روایت تورات برهنه بوده اند . ]

دید کآن شربت وَرا بیمار کرد / زهرِ آن ما و منی ها کار کرد

شاهزاده دید که شراب خودبینی او را دچار بیماری اخلاقی کرده است و زهرابۀ آن خودبینی ها و منم منم کردن ها تأثیر خود را گذاشته است .

جانِ چون طاووس در گُلزارِ ناز / همچو جغدی شد به ویرانۀ مَجاز

در نتیجه جانِ لطیف او که همچون طاووس در گلستان حقیقت می خرامید . به صورت جُغدی درآمد که در ویرانکدۀ عالمِ مَجازی و موهوم سکنی گرفتن .

همچو آدم دور ماند او از بهشت / در زمین می راند گاوی بهرِ کشت

او همچون آدم (ع) از بهشت دور افتاد و برای کِشت بر روی زمین گاو می راند . [ در روایات و قصص آمده است که چون آدم (ع) به زمین هبوط کرد گرسنه شد و از خداوند طعام خواست . خداوند جبرئیل را با هفت دانه گندم نزد آدم فرستاد . آدم بدو گفت : اینها چیست ؟ جبرئیل گفت : این همان چیزی است که تو را از بهشت راند . آدم گفت : با این دانه ها چه کنم ؟ جبرئیل گفت : آن را بر زمین بیفشان . او افشاند و بیدرنگ از زمین برویید . بدینسان کاشتن بذر (زراعت) برای آدم و اعقاب او یادگار ماند ( تاریخ طبری ، ج 1 ، ص 128 ) ]

اشک می راند او که ای هندویِ زاو / شیر را کردی اسیرِ دُمِّ گاو

شاهزاده اشک می ریخت و می گفت : ای هندویِ ماهر ، یعنی ای نَفس امّاره ، شیرِ جانم را اسیر دُمِ گاوِ تنم کردی . ( زاو = ماهر ، چابک دست ، نیرومند )  [ مصراع دوم کنایه  است از این که عزیزی را به ذلّت افکندن ]

کردی ای نَفسِ بَدِ باردنَفَس  / بی حِفاظی با شَهِ فریادرس

ای نَفسِ پلید که نَفَسی سرد و نحس داری . در برابر شاهِ فریادرسِ ما گستاخی کردی . [ بارِد نَفَس = آنکه نفسی سرد دارد / بی حِفاظی = گستاخی ، بی شرمی ]

دام بگزیدی ز حرصِ گندمی / بر تو شد هر گندمِ او کژدُمی

به طمعِ گندم ، دام را برگزیدی . در نتیجه ، هر دانه گندم در برابر چشم تو به صورت عقربی جلوه کرد .

در سرت آمد هوایِ ما و من / قید بین بر پایِ خود پنجاه مَن

حال و هوای خودبینی به سرت زد . اینک زنجیر پنجاه منیِ نفسانیّات را بر پای روح خود تماشا کن . [ «من» در مصراع اوّل ، ضمیر اوّل شخص است و در مصراع دوم ، به معنی مقدار وزن . ]

نوحه می کرد این نَمط بر جانِ خویش / که چرا گشتم ضِدِ سلطانِ خویش ؟

شاهزاده بر جانِ خود بدون روش می گریست که چرا با شاهِ خویش در ستیز شدم ؟ [ نَمَط = طریقه ، روش ]

آمد او با خویش و ، استغفار کرد / با اِنابت چیزِ دیگر یار کرد

شاهزاده به خود آمد و خواهانِ آمرزش شد . و چیز دیگر هم به توبۀ خود افزود . یعنی درد و سوز حقیقی و نیّت پاک را نیز به توبه اش افزود تا آن توبه فقط لقلقۀ لسان نباشد . البتّه آن شاهزادۀ نادم هر چه تضرّع و تذلّل کرد آن حال خوش اوّل بدو بازنگشت . [ اِنابت = توبه و بازگشت ]

درد ، کآن از وحشتِ ایمان بُوَد / رحم کن کآن در ، بی درمان بُوَد

دردی که ناشی از بیمِ زوالِ ایمان است . به صاحب آن درد رحم آور . زیرا که آن درد را درمانی نیست .

مر بشر را خود مَبا جامۀ درست / چون رهید از صبر ، در حین صدر جُست

کاش که آدمی لباس شایسته و فاخری نداشته باشد . یعنی بهتر اینست که خیلی از آدم ها به امکاناتی دست نیابند . زیرا همینکه از صبر بر تلخی ها و محرومیّت ها نجات پیدا کنند . حال و هوای جاه طلبی به سرشان می افتد . [ مَبا = مباد ]

مر بشر را پَنجه و ناخن مَباد / که نه دین اندیشد آنگه نه سَداد

و کاش انسان پنجه و ناخنی نداشته باشد . یعنی خدا نکند انسان به قدرت و مُکنتی دست پیدا کند . زیرا که در آن حال نه به فکر دین و دینداری است و نه در اندیشۀ راستی و درستی . [ سَداد = راستی و درستی ]

یا رب مباد که گدا معتبر شود / گر معتبر شود ز خدا ی خبر شود

آدمی اندر بلا کُشته ، بِه است / نَفسِ کافر نعمت است و گمره است

بهتر است که انسان در بحبوحۀ بلا و سختی کشته شود . زیرا که نَفس امّاره ناسپاس و گمراه است . [ حکایت بعدی در تبیین همین مطلب است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد

شرح و تفسیر حکایت بعد