شرح و تفسیر غزل شماره 49 دیوان سعدی شیرازی

من در اینجای همین صورت بی جانم و بس / دلم آنجاست که آن دلبر عیّار آنجاست

من در اینجا بدون دلبر فقط جسمی بی جانم . دل من در جایی است که آن معشوق دلربای تردست زندگی می کند .

_ عیّار = در لغت به معنی حیله باز ، تردست و چالاک است . و عیّاران یکی از طبقات اجتماعی ایران را تشکیل می دادند متشکل از مردم جَلد و هشیار از طبقه عوام النّاس که آداب و رسوم و تشکیلاتی خاص داشتند و در هنگامه ها و جنگ ها خودنمایی می کردند . این گروه دسته هایی را تشکیل می دادند و گاهی به یاری امرا یا مخالفان آنان برمی خاستند و در زمرۀ لشکریان ایشان می جنگیدند . آنان مردمی جنگجو ، شجاع ، جوانمرد ، ضعیف نواز ، راز نگه دار ، دستگیر بیچارگان و درماندگان بودند و در چالاکی و حیله گری معروف و مشهور . آنان از راهِ راهزنی امرار معاش می کردند . عیّاری بعدها با تصوّف درآمیخت و عنوان فتوّت را به خود گرفت و در میان عامۀ مردم به خصوص در میان اصناف و پیشه وران نفوذ فراوان کرد . در فارسی فتوّت را به جوانمردی ترجمه کرده و وابستگانِ به آن را جوانمردان نامیده اند ( لغت نامه ) .

تنم اینجاست سقیم و دلم آنجاست مقیم / فلک اینجاست ، ولی کوکب سیّار آنجاست

تنم در اینجا بدون معشوق ، بیمار و دلم مقیم کوی محبوب است . گویی در اینجا فلکی وجد دارد . ولی کوکب سیّاری ندارد . ( عاشق سرگردان بدون معشوق ) [ سقیم = بیمار / کوکب سیّار = ستارۀ حرکت کننده ، در این بیت منظور معشوق رونده است . ]

آخر ای باد صبا ، بویی اگر می آری / سوی شیراز گذر کن که مرا یار آنجاست

ای باد صبا اگر قرار است حامل بویی باشی . به شیراز گذر کن و از یار من که در آنجاست بویی بیاور .

– باد صبا = نسیمِ خوشی که به هنگامِ صبح در فصلِ بهار می وزد و سبب شکفتن گل ها و گیاهان می گردد و پیام آور عاشقان است . « در تذکرة اولیا مذکور است : صبا بادی است که از زیرِ عرش خیزد و آن در وقتِ صبح وزد . بادی لطیف و خنک است و در اصطلاح سالکان ، باد صبا اشارت است از نفحاتِ رحمانیه که از مشرقِ روحانیت می آید . » ( شرح اصطلاحات تصوّف ) . صبا یکی از عناصر فارسی است که در غزلیات سعدی فراوان آمده و به نام های نسیمِ سحر ، بادِ شمال و بادِ صبحگاهی از آن یاد شده است .

درد دل پیش که گویم ؟ غم دل با که خورم ؟ / روم آنجا که مرا محرم اسرار آنجاست

در اینجا درد دل خویش را به که بگویم ؟ و غم دلم را با کدام غمخوار در میان نهم ؟ پس به جایی می روم که محرم رازم در آنجاست و می توانم درد و غم دل را با او در میان بگذارم .

نکند میل ، دل من به تماشای چمن / که تماشای دل آنجاست که دلدار آنجاست

دلم رغبتی به سیر در چمن نشان نمی دهد . زیرا دل از جایی لذّت می برد و به تماشای آن می پردازد که دلدار در آنجا باشد . [ چمن = سبزه و گیاه ، در اینجا مجازاََ به معنی باغ آست ]

سعدی ، این منزل ویران چه کنی ؟ جای تو نیست / رخت بربند که منزلگه احرار آنجاست

ای سعدی ، تو به این دنیای فانی تعلّق نداری ، آمادۀ سفر شو که جایگاه آزادگان دنیای دیگر است . [ احرار = جمع حُر ، آزادگان / رخت بر بستن = کنایه از حرکت کردن و راهی شدن ]

شرح و تفسیر غزل 48                     شرح و تفسیر غزل 50