گفت شیخ : آن نو مُریدِ خویش را / امتحان کرد آن نکو اندیش را

شیخِ نیک اندیش ، مریدِ مبتدی خود را آزمود و به گفت : [ یکی از خصال پیران طریقت ، آزمایش مریدان است . این ویژگی در همۀ طرایق و سلاسل فقر دیده می شود . ]

رَوزَن از بهرِ چه کردی ای رفیق ؟ / گفت : تا نور اندر آید زین طریق

ای رفیقِ طریق ، برای چه در این خانه پنجره کار گذاشته ای ؟ مرید جواب داد : تا از این راه نور به درون خانه آید .

گفت : آن فرع است ، این باید نیاز / تا از این رَه بشنوی بانگِ نماز

شیخ گفت : این مسئله جنبه فرعی دارد . بلکه نیاز و حاجتِ اصلی تو باید این باشد که از طریق پنجره بانگِ اذان را بشنوی .

بایزید اندر سفر جُستی بسی / تا بیابد خِضرِ وقتِ خود کسی

بایزید بسطامی در سیر و سیاحت فراوان بود تا فردی را به عنوان پیرِ راه دان خود پیدا کند . [ خضر وقت = کنایه از پیرِ طریقت و مرشد کامل و ولیِ فاضلی است که در هر دوره ای از ادوار به دستگیری و ارشادِ خلایق می پردازد و بی حضور او راه را نمی توان به انجام رسانید . حافظ می گوید :

طیِ این مرحله بی همرهی خضر مکن / ظلمات است بترس از خطر گمراهی

صوفیه ، خضر را مظهر اسمِ باطن می دانند . از اینرو خضر وقت در شمار اولیای مستور الهی است که هر کسی نمی تواند به حضور او راه یابد مگر آنکه عاشق صادق باشد .

_ توضیحِ اولیای مستور در شرح ابیات 224 دفتر اوّل و 2969 و 2970 دفتر اوّل و 932 همین دفتر ]

دید پیری با قدی همچون هِلال / دید در وَی فرّ و گفتارِ رِجال

بایزید پیری را مشاهده کرد که قامتی خمیده و نورانی مانند هلالِ ماه داشت و در او شکوه و بزرگی دید و نیز در گفتار او صفت و خاصیّتِ گفتارِ مردانِ خدا را دید .

دیده نابینا و ، دل چُون آفتاب / همچو پیلی دیده هندُستان به خواب

دیدۀ آن پیر نابینا بود ولی قامتش مانند آفتاب می درخشید و او مانند فیلی بود که هندوستان را در خواب دیده بود . [ در اینجا « فیلی که خواب هندوستان می بیند » کنایه از صوفی عارفی که در تأملاتِ روحی و مکاشفاتِ باطنی خود ، عالم معنا را مشاهده میکند و آرزوی آن دیار را در دل می پرورد . ( شرح کفافی ، ج 1 ، ص 514 ) ]

چشم بسته ، خفته بیند صد طَرَب / چون گشاید آن ، نبیند ای عجب

شخصی که در عالَمِ خواب است و چشمانش بسته و پوشیده است . در خواب ، صد نوع خوشی و شادی می بیند . امّا همینکه چشم بگشاید ، شگفتا که دیگر آن خوشی را نمی بیند .

بس عجب در خواب ، روشن می شود / دل درونِ خواب ، رَوزَن می شود

بسیاری از دقایق و نکاتِ عجیب در عالَمِ خواب آشکار می شود . قلب در هنگام خواب ، دریچه ای به عالَمِ ملکوت می شود .

آنکه بیدار است ، بیند خوابِ خَوش / عارف است او ، خاکِ او در دیده کش

آن کس که در بیداری خواب های خوش می بیند . یعنی در حال بیداری ، احوالِ شریف عالمِ غیب را مشاهده می کند . او حقیقتاََ عارف است و جا دارد که خاکِ پای او را مانند سرمه به چشمانت بکشی . ( شرح کبیر انقروی ، دفتر دوم ، جزو دوم ، ص 764 ) [ خواب و رویا در میان صوفیان و عارفان اهمیّتِ والایی دارد . ( توضیح بیشتر را در شرح بیت 62 دفتر اوّل و شرح بیت 401 دفتر اوّل بخوانید ]

پیشِ او بنشست ، می پُرسید حال / یافتش درویش و ، هم صاحب عیال

بایزید بسطامی نزد آن پیر نشست و احوالش را پرسید و بایزید متوجه شد که او تنگدست و عیالوار است .

گفت : عزمِ تو کجا ای بایزید / رختِ غُربت تا کجا خواهی کشید ؟

آن پیر پرسید ، ای بایزید تو قصد داری کجا بروی ؟ و ساز و برگ کوچ و سفر را به کجا خواهی برد ؟

گفت : قصدِ کعبه دارم از پِگَه / گفت : هین با خود چه داری زادِ رَه ؟

بایزید گفت : قصد دارم صبحِ زود به سوی کعبه رهسپار شوم . پیر گفت : توشۀ سفر چه داری ؟

گفت : دارم از دِرَم نقره دویست / نک ببسته سخت بر گوشۀ ردی است

بایزید پاسخ داد : دویست دِرَم نقره دارم که اینک در گوشۀ ردایم بسته ام .

گفت : طوفی کن به گِردم هفت بار / وین نکوتر از طوافِ حج شمار

آن پیر گفت : هفت بار به دورِ من بگرد و طواف کن و این کار را از طوافِ حج بهتر به شمار آور . [ مولانا نشان می دهد که حج نیز باید در عینِ داشتن بُعدِ عبادی و شکلِ شرعی ، حاملِ تعهد و مسئولیتِ اجتماعی نیز باشد . در غیرِ اینصورت تماشای در و دیوار است . ]

و آن دِرَم ها پیشِ من نِه ، ای جواد / دان که حج کردی و حاصل شد مراد

ای بخشنده ، همۀ آن دِرَم ها را به من بده و بدان که تو مناسکِ حج را بجا آورده ای و مقصودت حاصل شده است .

عُمره کردی ، عُمرِ باقی یافتی / صاف گشتی ، بر صفا بشتافتی

ای بایزید ، تو عُمره بجا آورده ای و بر اثرِ آن ، عُمرِ باقی بدست آوردی و از گناهان پاک شدی و به سوی صفای حقیقی شتافتی [ و یا در صفا سعی کردی . ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر دوم ، ص 269 و شرح کفافی ، ج 2 ، ص 229 ) ]

حَقِ آن حَقّی که جانت دیده است / که مرا بر بیتِ خود بگزیده است

به حقِ آن خدایی که چشمِ دلت او را دیده و مشاهده اش کرده است . محققاََ او مرا بر خانه اش فضیلت و برتری داده است . [ این که انسان بر همۀ موجودات و پدیده های جهان هستی برتری دارد ، امری است که قرآن کریم بدان تصریح دارد و همۀ صوفیان بر آن اتفاق کرده اند . ]

کعبه هر چندی که خانۀ بِرّ اوست / خلقتِ من نیز خانۀ سِرّ اوست

اگر چه کعبه ، خانۀ نیکویی و احسانِ خداوند است ولی خلقت من نیز سرای اسرارِ الهی است . [ اشاره است به حدیث قدسی « انسان سرّ من است و من ، سرّ او » ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 182 ) ]

تا بکرد آن کعبه را در وی نرفت / اندرین خانه بجز آن حی نرفت

حضرت حق تعالی از همان روزی که کعبه را بنیاد نهاد بدان درنیامد . ولی به اندرونِ این خانه ( قلب انسان ) کسی جز حق درنمی آید . [ اشاره است به حدیثِ قدسی « نه زمین گنجایش مرا دارد و نه آسمان ، ولی دلِ مؤمن گنجایش من را دارد » ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر دوم ، ص 182 ) ]

چون مرا دیدی خدا را دیده یی / گِردِ کعبۀ صدق برگردیده یی

ای بایزید ، همینکه مرا ببینی ، خدا را دیده ای . و تو در واقع کعبۀ صدق و راستی را طواف کرده ای . [ اشاره است به حدیث « هر که مرا ببیند ، حضرت حق را دیده است » ( احادیث مثنوی ، ص 63 ) ]

خدمتِ من طاعت و حمدِ خداست / تا نپنداری که حق از من جداست

خدمت کردن به من همان طاعت و ستایش خداوند است . تا مبادا گمان بری که حق از من جداست .

چشمِ نیکو باز کُن ، در من نِگر / تا ببینی نورِ حق اندر بشر

چشم دلت را خوب بگشا و به من نگاه کن ، تا نورِ حق را در بشر مشاهده کنی . [ در سه بیت اخیر یکی از مهمترین مبانی اعتقادی صوفیان بیان شده و آن ، مسئله فنا و اتحادِ ظاهر و مظهر و تجسّدِ لاهوت در ناسوت و مقامِ انالحق و معیّتِ قیومی است .  توضیحات بیشتر در : شرح بیت 57 دفتر اوّل و شرح بیت 1464 دفتر اوّل و شرح بیت 1347 همین دفتر و شرح بیت 1737 همین دفتر ]

بایزید آن نکته ها را هوش داشت / همچو زرّین حلقه اش در گوش داشت

بایزید بسطامی همۀ آن نکته های دقیق را که پیر گفت با گوشِ هوش شنید و دریافت و آنها را مانند حلقه های طلا به گوش انداخت .

آمد از وَی بایزید اندر مَزید / مُنتهی در مُنتَها آخِر رسید

بر اثرِ ارشادِ آن پیر ، بر مقامِ روحی و مرتبت معنوی بایزید افزوده شد و او که سالکی منتهی بود به نهایت و غایت سلوک رسید . [ عارفی به رازِ حقیقتِ واحد می رسد که در مواقف سلوک توقف نکند . ]