شرح و تفسیر غزل شماره 120 دیوان سعدی شیرازی

خالی از ذکر تو عضوی ، چه حکایت باشد / سر مویی به غلط در همه اندامم نیست

باور مکن که هیچ عضوی از من به یاد کردن تو مشغول نباشد ، زیرا حتّی سر مویی که خطا کند و تو را به یاد نیاورد ، در تمام بدن من یافت نمی شود . [ ذکر = یاد ]

میل آن دانۀ خالم نظری بیش نبود / چون بدیدم ، ره بیرون شدن از دامم نیست

گرایشم به خالِ همچون دانه ات نگاهی بیش نبود ، امّا وقتی آن را دیدم ، دیگر برای رهایی از دام راهی نمی یابم . [ نظر = نگاه ]

شب بر آنم که مگر روز نخواهد بودن / بامدادت که نبینم طمع شامم نیست

بر این باورم که شب تمام نمی شود و روز فرا نمی رسد ، امّا هر بامدادی که تو را نبینم ، توقع ندارم که آن روز را به شب برسانم . [ طمع = امید ، چشم داشت و توقع ]

چشم از آن روز که برکردم و رویت دیدم / به همین دیده سَرِ دیدن اقوامم نیست

از روزی که چشم گشودم و رخسارت را دیدم ، دیگر به واسطۀ این شهود ، یعنی چهره ات یا با همین چشمی که رخسارت را دیده است ، نمی خواهم آشنایان خویش را ملاقات کنم . [ برکردن = باز کردن ، نگریستن / اقوام = جمع قوم به معنی خویشاوندان و نزدیکان ، مردم / سر چیزی یا کاری داشتن = کنایه از قصد و توجّه به امری داشتن ]

نازنینا ، مکن آن جَور که کافر نکند / ور جهودی بکنم ، بهره در اسلامم نیست

ای یار نازنین من ، ستمی را که کافر هم مرتکب آن نمی شود ، بر من روا مدار ، زیرا اگر در اثر این ستم ، رفتار جهودانه پیش گیرم از اسلام بهره ای نخواهم برد . [ نازنین = با ناز و زیبا ، گرامی و دوست داشتنی / جهود = یهود ]

گو همه شهر به جنگم به درآیند و خلاف / من که در خلوتِ خاصم ، خبر از عامم نیست

بگذار تمام مردم شهر با من از درِ مخالفت درآیند و به جنگم برخیزند . این ستیزه کاری و غوغای عام برای من که با یار در خلوتی خاص همنشین شده ام اهمیّتی ندارد . [ خلاف = مخالفت / خلوت = گوشه گیری و عزلت / عام = تمام مردم ]

نه به زَرق آمده‌ام تا به ملامت بروم / بندگی لازم اگر عزّت و اکرامم نیست

من با زرق و ریا به سویت نیامده ام تا با سرزنشی از درگاهت بروم . بندگی تو را بر خود لازم می دانم ، گر چه به پاس این بندگی ، بزرگی نبینم و تحقیر شوم . [ زَرق = مکر و ریا / ملامت = عتاب و سرزنش ]

به خدا و به سراپای تو ، کز دوستی ات / خبر از دشمن و اندیشه ز دشنامم نیست

به خدا و به تمام وجود تو سوگند یاد می کنم که در اثر مهرورزی به تو از دشمن خبری ندارم و از دشنام شنیدن واهمه ای به دل راه نمی دهم .

دوستت دارم ، اگر لطف کنی ، ور نکنی / به دو چشم تو ، که چشم از تو به اِنعامم نیست

تو را دوست می دارم ، چه به من مهربانی و لطف نمایی و چه مرا از آن محروم سازی ، به دو چشم تو سوگند می خورم که از تو انتظار پاداش و نعمتی ندارم . [ اِنعام = داد و دهش و عطا و بخشش / چشم داشتن = کنایه از انتظار داشتن و توقّع داشتن ]

سعدیا ، نامتناسب حَیَوانی باشد / هر که گوید که دلم هست و دلآرامم نیست

ای سعدی ، هر کس که ادّعا می کند دل دارم و یار و دلداری ندارد ، او حیوانی ناساز بیش نیست . [ نامتناسب = ناموزون و نامتجانس / حیوان = جانور و جاندار / دلآرام = کنایه از معشوق و محبوب ]

شرح و تفسیر غزل 119                     شرح و تفسیر غزل 121