در تفسیر این خبر که مَن کُنتُ مَولاهُ فَعَلیُّ مَولاهُ | شرح و تفسیر

گفت : هر کو را منم مولا و دوست / ابنِ عمِّ من علی مولایِ اوست

فرمود : هر کس که من مولا و دوست او هستم . پسر عموی من یعنی علی (ع) هم مولای اوست .

کیست مولا ؟ آنکه آزادت کند / بندِ رِقیّت ز پایت برکَند

مولا چه کسی است ؟ مولا همان کسی است که تو را از بندِ شهوات سافل و معبودهای آفل می رهاند . و ریسمان بندگی غیر خدا را از پای روحت می گشاید . [ رِقّیّت = بندگی ]

چون به آزادی نبوّت هادی است / مؤمنان را ز انبیا آزادی است

از آنرو که مقام نبوّت ، مردم را به سوی آزادی و حرّیّت هدایت می کند . آزادی و حریتِ اهلِ ایمان مرهون پیامبران است . یعنی انبیا پایه گذار آزادی هستند . چرا که آنان مردم را فقط به بندگی حضرت حق می خوانده اند و از بت پرستی و شخصیّت پرستی در همۀ اشکال آن نهی می کرده اند .

ای گروهِ مؤمنان شادی کنید / همچو سرو و سوسن آزادی کنید

حال که چنین است . ای اهلِ ایمان شادی سر دهید و مانندِ سرو و گلِ سوسن آزاد باشید و احساس آزادی کنید .

لیک می گویید هر دَم شُکرِ آب / بی زبان ، چون گلستانِ خوش خِضاب

امّا هر لحظه بدون زبان مانندِ گلستانِ خوش رنگ ، شُکرِ آب را بجای آورید . یعنی اگر هم می خواهید شُکر بگویید . نباید لقلقۀ لِسان باشد . بلکه شُکر باید با تمامِ اجزای وجود باشد . مثلاََ شُکر گُلزار از آب اینست که سرسبزی و خرمی پیدا کند . نه آنکه فقط به زبان قال بگوید : ای آب از تو سپاسگزارم . [ خِضاب = هر چیزی که موی سر و صورت را با آن رنگ کنند / خوش خِضاب = در اینجا به معنی خوش رنگ ]

بی زبان گویند سرو و سبزه زار / شُکرِ آب و شُکرِ عدلِ نوبهار

درختزار و چمنزار بدون زبان شُکر آب و شُکر عدالت بهارِ نورسیده را می گوسند . [ عدلِ نوبهار = مراد اعتدال ربیعی است ]

حُلّه ها پوشیده و دامن کشان / مست و رقّاص و خوش و عنبرفشان

درختزاران و چمنزاران یعنی کُلِّ طبیعت جامه های نو پوشیده اند و خرامان و مستان و رقص کنان و شادمان و عطرافشان جلوه گری می کنند . [ حُلّه = لباس نو ]

جزو جزو ، آبستن از شاهِ بهار / جسمشان چون دُرجِ پُر دُرِّ ثِمار

همۀ اجزای طبیعت از شاهِ بهار بارور شده اند . و اندامشان مانند صندوقچه ای از مروارید میوه ها آکنده است . [ دُرج = صندوقچه جواهرات / ثِمار = میوه ها ، جمع ثمر ]

مریمان ، بی شُوی آبِست از مسیح / خامُشان ، بی لاف و گفتاری فصیح

گویی که درختان و گیاهان طبیعت همچون مریم هایی هستند که شوهر ناکرده از دمِ مسیحاییِ نوبهار آبستن شده اند . و با آنکه خاموش و ساکت اند ولی نطقی فصیح دارند . ( آبِست = آبستن ) [ مولانا تسبیح جمادات و نباتات را با نطق می داند . یعنی برای آنها زبانی خاص قائل است که اگر کسی مستعد شد این زبان را می شنود . در اینجا اگر آنان را خاموش گفته ، این خاموشی نسبت به عموم است نه خصوص . ]

ماهِ ما بی نطق ، خوش برتافته ست / هر زبان ، نطق از فَرِ ما یافته ست

انبیا و اولیا می گویند : ماهِ تابانِ وجودِ معنوی ما بی نطق و گفتار بخوبی می تابد . و هر زبانی از فروغِ وجودِ ما سخنوری آموخته است . ( فَرّ = فروغ ایزدی ) [ استاد همایی این بیت را مقول انبیاء و اولیای عظام تلقی کرده است ( تفسیر مثنوی معنوی ، ص 183 ) ]

نطقِ عیسی از فَرِ مریم بّوَد / نطقِ آدم پرتوِ آن دَم بُوَد

گفتارِ عیسی (ع) از فروغ ایزدی مریم (ع) حاصل شده است . و گفتار آدم (ع) از فروغ نفخۀ الهی به ظهور آمده است . [ طبق آیه 30 سورۀ مریم ، حضرت عیسی (ع) در گهواره به نطق آمد . ]

تا زیادت گردد از شُکر ای ثِقات / پس نباتِ دیگرست اندر نبات

ای آدمیان مورد اعتماد ، بر اثر شکر نعمت ، نعمت های شما افزون گردد . چنانکه مثلاََ از دل هر گیاهی گیاهان دیگر بروید . ( ثِقات = افراد مورد اعتماد ) [ معرفت و حکمت و طاعتی که از بارگاه الهی و به وساطت انبیا به ما رسیده چنانکه آن نعمت های معنوی را شکر گوییم موجب مزید نعمت شود ( المنهج القوی ، ج 6 ، ص 610 ) ]

عکسِ آن اینجاست ، ذَلَّ مَن قَنَع / اندرین طَورست عَزَّ مَن طَمَع

در اینجا عکس آن سخن مصداق دارد . یعنی در امور دنیوی همیشه دستور اینست که شخص قناعت کند و آزمندی نشان ندهد . ولی امور معنوی هر چه تحصیل کنی باز کم است . یعنی در مرتبۀ کسب فضائل دستور اینست : هر که آزمندی نشان دهد عزیز و ارجمند است . [ طَور = نوع ، صفت ، مرتبه ]

در جَوالِ نَفسِ خود چندین مرو / از خریدارانِ خود غافل مشو

این قدر به جوالِ نَفسِ خود درمیا . یعنی خود را زندانی محبسِ نَفسِ امّاره مکن . و از خریداران خود غافل مباش . یعنی از انبیاء و اولیاء و کاملانِ مُکمِّل که تو را از نَفسِ پلیدت می رهانند غافل مشو .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد