آمدن نایب قاضی در میان بازار و خریدن صندوق | شرح و تفسیر

من نمی آیم فروتر از هزار / گر خریداری ، گشا کیسه ، بیآر

من صندوق را به هزار سکه کمتر نمی فروشم . اگر مشتری هستی به اصطلاح معروف «سرِ کیسه را شُل کن» و بیاور جلو .

گفت : شرمی دار ای کوتَه نَمَد / قیمتِ صندوق ، خود پیدا بُوَد

نایب قاضی گفت : ای رندِ کلّاش حیا کن . قیمت صندوق چیز مشخصی است . [ کوتَه نَمَد = استاد همایی آن را از کنایات قدیم دانسته است به معنی رندِ قلّاش ، بی بند و بار ( تفسیر مثنوی معنوی ، ص 176 ) ]

گفت : بی رُویت ، شِری خود فاسدی ست / بیعِ ما زیرِ گلیم ، این راست نیست

جوحی گفت : خرید و فروش بدون رویت جنس ، باطل است . اگر ما در زیر گلیم یعنی پنهانی داد و ستد کنیم کارِ درستی نیست . یعنی این درست نیست که کالا و مبیع را بطور سربسته و پوشیده معامله کنیم . ( شِری = خرید و فروش ) [ اکثر فقهای سنی و شیعه گفته اند که در داد و ستد ، رویت مَبیع (دیدن کالای مورد معامله) شرط لازم در خرید و فروش است . ]

بر گشایم ، گر نمی ارزد ، مَخَر / تا نباشد بر تو حَیفی ای پدر

پدر جان ، بگذار باز کنم تا اگر ارزش نداشت نخر تا بر تو ظلمی نرود .

گفت ای ستّار بر مگشای راز / سر بِبَسته می خرم ، با من بساز

نایب گفت : ای پوشانندۀ رازها ، راز را فاش مکن . من سربسته می خرم . با من کنار بیا .

سَتر کُن تا بر تو ستّاری کنند / تا نبینی ایمنی ، بر کس مَخَند

معایب دیگران را بپوشان تا معایب تو را بپوشانند . و چون تو از امثال این بلایا در امان نیستی . بر دگرانی که به این بلا دچار آمده اند ریشخند مزن . [ همانطور که خداوند ستّار است  تو نیز ستّارالعیوب باش و معایب دیگران را فاش مکن تا معایبت فاش نشود . ]

بس درین صندوق چون تو مانده اند / خویش را اندر بلا بنشانده اند

بسیاری از افراد مانند تو در صندوق هوای نَفس اسیر شده اند و خود را گرفتار بلا کرده اند .

آنچه بر تو خواهِ آن باشد پسند / بر دگر کس آن کن ، از رنج و گزند

هر آن چیزی که برای خود می پسندی برای دیگرانی هم که دچار رنج و محنت شده اند همان را بپسند . [ خواه = خواسته ]

زآنکه بر مِرصاد ، حق و اندر کمین / می دهد پاداش پیش از یومِ دین

زیرا که خداوند در کمینگاه و کمین است . و پیش از روزِ قیامت کیفر می دهد . [ بعضی خیال می کنند که جزای عمل فقط در روز رستاخیز است . در حالی که خداوند جهان خلقت را به گونه ای آفریده که انسان جواب عمل خود را در همین دنیا نیز می بیند . در آیه 14 سورۀ فجر آمده « هر آینه پروردگار تو در کمینگاه است » در کمینگاه بودن خداوند بدین معنی است که او مراقب اعمال و احوال و نیّاتِ قلبی بندگان است و هر عمل و حال و نیّتی را مطابق با شأن آن جواب می دهد . ]

آن عظیمُ العرش ، عرشِ او محیط / تختِ دادش بر همۀ جان ها بسیط

آن خدایی که صاحب عرش عظیم است و عرش او بر همه چیز احاطه دارد . و عرش عدالت او بر همۀ جان ها گسترده است . یعنی همۀ آحاد از عدل الهی برخوردارند . [ بسیط = واگستریده ، فراخ یافته ، در اینجا به معنی عامّ و شامل ]

گوشۀ عرشش به تو پیوسته است / هین مَجُنبان جز به دین و داد دست

گوشه ای از عرش عدالت الهی به وجود تو پیوند یافته است . یعنی عقل و وجدان جلوۀ کوچکی است از عرش عدالت الهی . بهوش باش که عمل خود را فقط بر اساس دین و عدالت انجام دهی .

تو مراقب باش بر احوالِ خویش / نوش بین در داد و ، بعد از ظلم ، نیش

مواظب احوال خود باش . یعنی اگر احوال خود را زیر نظر داشته باشی این حقیقت بر تو روشن می شود که هر گاه عملی عادلانه انجام دهی به دنبال آن نتیجه ای دلنشین خواهی یافت . و هر گاه عملی ظالمانه مرتکب شوی عقوبتی به تو رسد .

گفت : آری ، اینچه کردم ، اِستم است / لیک هم می دان که بادی اَظلَم است

ابیات قبل از زبان نایب قاضی خطاب به جوحی بود و اینک جواب جوحی : بله ، البته که این کار من ظلم بود . ولی این را هم بدان که هر کس به ستم آغازد ستمکارتر است . [ بادی = آغاز کننده / اَظلَم = ستمکارتر / بادی اَظلَم = آغازگر ستم ، ستمکارتر ]

گفت نایب : یک به یک ما بادی ایم / با سوادِ وجه اندر شادی ایم

نایب قاضی گفت : هر یک از ما آغازگرِ ستم هستیم . و با وجود آنکه سیاه روی و بَدکار هستیم احساس شادمانی هم می کنیم . ( سوادِ وجه = سیاه رویی ، سیاهی چهره ) [ به خاطر اینکه خود را سپیدرو و دور از هر بزهی می پنداریم و در عوض دیگران را سیاه روی و خاطی تلقّی می کنیم . اینگونه شادی ها از جهل زاده شده است . ]

همچو زنگی کو بُوَد شادان و خَوش / او نبیند ، غیرِ او بیند رُخَش

درست مانند آن سیاهِ زنگی که شادمان و سرخوش است . زیرا که از سیاهی چهرۀ خود خبر ندارد . و دیگران او را می بینند .

ماجرا بسیار شد در مَن یَزید / داد صد دینار و آن از وی خرید

بحث در اطراف این معامله به درازا کشیده شد . یعنی از بس در بارۀ قیمت صندوق چک و چانه زدند . گفتگو دامنه دار شد . خلاصه نایب قاضی صد دینار داد و آن صندوق را از جوحی خرید . [ مَن یزید = لفظاََ به معنی چه کسی می افزاید ؟ ، امّا در فارسی به معنی معامله ، مزاید ، حراج ، بازار خرید و فروش و … آمده است ]

هر دَمی صندوقیی ، ای بَدپَسَند / هاتفان و غیبیانت می خَرَند

ای کسی که بدی های اخلاقی را پسندیده ای . اگر خوب دقّت کنی درخواهی یافت که تو هر لحظه درونِ صندوق هواهای نفسانی محبوسی و هاتفانِ ربّانی و اولیاء الله با دَمِ گرم خود تو را از صندوق نفسانیّات می خرند و آزاد می کنند . [ بخش بعد در بسط همین مطلب است ]

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر بخش بعد