درختی در هندوستان که خوردن میوه آن عمر می بخشد | شرح و تفسیر

هر کسی کز میوۀ او خورد و بُرد / نَه شود او پیر ، نَه هرگز بمُرد

هر کی از میوۀ آن درخت بخورد و ببرد ، نه پیر می شود و نه هرگز می میرد .

پادشاهی این شنید از صادقی / بر درخت و میوه اش شد عاشقی

پادشاهی این ماجرا را از شخصِ راستگویی شنید . و شیفته آن درخت و میوه آن شد .

قاصدی دانا ز دیوانِ ادب / سویِ هندوستان روان کرد از طلب

پادشاه در طلب آن درخت ، فرستاده ای دانا از دیوانِ فرهنگ به سوی هندوستان گسیل داشت . [ دیوانِ ادب = یکی از معانی دیوان ، ادارۀ دولتی و وزارتخانه است ، ادارۀ دولتی یا وزارتخانۀ علوم . نیکلسون آن را دیوان فرهنگ و یکی از دبیرخانه های رسمی مملکتی معنی کرده است ( فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی ، ج 4 ، ص 629 ) ]

سال ها می گشت آن قاصد از او / گِردِ هندوستان برای جُست و جُو

آن فرستاده سال های چندی برای یافتن آن درخت در سرزمینِ هندوستان به جستجو پرداخت .

شهر ، شهر از بهرِ این مطلوب گشت / نه جزیره ماند و ، نه کوه و ، نه دشت

او شهر به شهر به دنبالِ یافتن درختِ موردِ نظر همه جا را زیر پا گذاشت . به طوری که هیچ جزیره و کوه و دشتی نبود مگر آنکه موردِ بازدید او قرار گرفت .

هر که را پرسید ، کردش ریشخند / کین که جوید جز مگر مجنونِ بَد ؟

سراغِ آن درخت را از هر کس که گرفت . او را موردِ تمسخر قرار داد و گفت : چه کسی جز دیوانه به دنبالِ این درخت می آید ؟

بس کسان صَفع اش زدند اندر مزاح / بس کسان گفتند : ای صاحب فَلاح

بسیاری از آنها برای شوخی به او سیلی زدند و به او گفتند : ای مردِ رستگار . ( صَفع = سیلی ، سیلی زدن ) [ آنها به روشِ ذَمِ شبیه مدح به او گفتند : ]

جُست و جوی چون تو زیرک سینه صاف / کی تهی باشد ؟ کجا باشد گزاف ؟

جستجو و تکاپوی آدمِ هوشمند . پاکدلی مثلِ تو ، ممکن است بی نتیجه باشد ؟ و چگونه می تواند بی ثمر باشد ؟

وین مراعاتش یکی صَفعی دگر / وین ، ز صَفعِ آشکارا سخت تر

این مدحِ ساختگی و تمسخرآمیز از آن سیلی های آبدار ، سوزنده تر بود و این مدح ، سخت تر از آن سیلی ها بود .

می ستودندش به تَسخُر کِای بزرگ / در فلان جایی درختی بس ستُرگ

آنها از روی تمسخر همّتِ او را موردِ ستایش قرار دادند و گفتند : ای بزرگمرد در فلان جا ، یک درختِ تناور وجود دارد . [ مسخره کنندگان کنایه از مدعیانِ علوم و معارف و ارشادِ خلایق است که طالبان حقیقت را به بیراهه می کشند . ]

در فلان بیشه ، درختی هست سبز / بس بلند و پهن و هر شاخیش گَبز

در فلان جنگل ، درختی سبز وجود دارد که بسیار بلند و پهناور است و برگهای ستبری نیز دارد . [ گَبز = ستبر ]

قاصدِ شَه بسته در جُستن کمر  / می شنید از هر کسی نوعی خبر

فرستادۀ پادشاه در طلب آن درخت کمرِ همّت بسته بود و در این طریق از هر کسی چیزی در بارۀ آن درخت می شنید .

پس سیاحت کرد آنجا سال ها  / می فرستادش شهنشه مال ها

سالیان سال در آن دیار به گردش پرداخت و پادشاه نیز برای او اموالِ بسیاری می فرستاد .

چون بسی دید اندر آن غربت تَعب / عاجز آمد آخِرالامر از طلب

از آنرو که در دیار غربت رنجِ فراوان برده بود ، سرانجام در طلبِ آن درمانده شد . [ تَعب = رنج و سستی ]

هیچ از مقصود ، اثر پیدا نشد / ز آن غَرَض غیرِ خبر پیدا نشد

هیچ ردِ پایی از آنچه می جُست پیدا نشد . و از آن مقصود چیزی جز حرف و خبر به دست نیامد .

رشتۀ اومیدِ او بُگسسته شد / جُستۀ او عاقبت ناجُسته شد

بالاخره ، رشتۀ امیدِ او گسسته شد . و سرانجام آنچه را می جُست نتوانست پیدا کند .

کرد عزمِ بازگشتن سویِ شاه / اشک می بارید و می بُرّید راه

به همین سبب آهنگ بازگشت به سویِ پادشاه را کرد و اشک ریزان راهها را درمی نوردید .   

شرح و تفسیر بخش بعد