بیان سخن گفتن به زبان حال و فهم کردن آن | شرح و تفسیر

گر چه گفتی نیست ، سرِّ گفت هست / هین به بالا پَر ، مَپَر چون جغد ، پست

هر چند که بر حسبِ ظاهر گفتگویی در میان نیست ولی رازِ گفتگو در میان است . بهوش باش که به اوج پرواز کنی و نه همچون جُغد به پستی ها فرود آید . [ مانند اهلِ دنیا که اسیر آن هستند ]

گفت : در شطرنج کین خانۀ رُخ است / گفت : خانه اش از کجا آمد به دست ؟

برای مثال ، شخصی برای تعلیمِ شطرنج به کسی می گوید : این خانه ، خانۀ رُخ است . ولی او به جای اینکه به نحوۀ بازی شطرنج توجه کند به مو شکافی های جاهلانه می پردازد و در جواب می گوید : این خانه را رُخ از کجا آورده است ؟

خانه را بخرید یا میراث یافت ؟ / فرّخ آن کس که سویِ معنی شتافت

رُخ این خانه را خریده یا از طریق ارث به او رسیده است ؟ خوشا به حالِ کسی که به معنی و مقصود توجه کند .

گفت نحوی : زَید عَمراََ قد ضَرَب / گفت : چونش کرد بی جُرمی ادب ؟

مثال دیگر ، یک عالِمِ نحو شناس برای تعلیمِ اینکه در عربی ، فاعل مرفوع است و مفعول ، منصوب . به عنوان مثال می گوید : ضَرَبَ زَیدََ عَمرواََ ( زید ، عمرو را زد ) شنونده ای نادان به جای توجه به مقصودِ گوینده ، سؤالِ بیجا می کند و می گوید : ببینم مگر عمرو ، گناهی مرتکب شده بود که زید او را کتک زد ؟

عمرو را جُرمش چه بُد کآن زَیدِ خام / بی گُنه او را بزد همچون غلام ؟

عمرو چه گناهی کرده بود که زیدِ بَدخو او را بی آنکه جُرمی مرتکب شود کتک زد ؟

گفت : این پیمانۀ معنی بُوَد / گندمی بَستان که پیمانه است رَد

نحو شناس می گوید : اینکه گفتم مانندِ پیمانه ای است که حاملِ دانۀ گندم است . تو به معنی توجه کن که پیمانه اهمیتی ندارد .

زید و عمرو ، از بهرِ اِعرابست ساز / گر دروغست آن ، تو با اِعراب ساز

زید و عمرو مثالی بود برای اِعراب گذاری درست . اگر این قضیّه دروغ هم که باشد ، فایده اش این است که تو طرزِ اِعراب گذاری صحیح را یاد می گیری .

گفت : نه من آن ندانم عمرو را / زید چون زد بی گناه و ، بی خطا

ولی شنوندۀ نادان باز می گوید : نخیر ، من این حرف ها سرم نمی شود . من هنوز نفهمیدم چرا زید ، عمرو را بی گناه و تقصیر کتک زده است ؟

گفت از ناچار و لاغی برگشود / عَمرو یک واوی فزون دزدیده بود

نحو شناس می بیند چاره ای نیست جز آنکه به شوخی به آن نادان بگوید : سببِ کتک خوردن عَمرو ، این بود که یک «واو» دزدیده بود . [ عَمرو و زید بجای فلان و بهمان است . برای اینکه عَمر با عُمر اشتباه نشود . واوی زائد در انتهای آن می افزایند تا به صورت عَمرو نوشته شود . در حالت رفعی و جرّی بر همین هیأت است ولی در حالت نصبی ، واوِ آن ساقط می شود به این صورت ، عَمراََ ، در اینصورت احتیاجی به واوِ زائده نیست . زیرا عُمَر ، اسمی غیر منصرف است و هیچگاه تنوین قبول نمی کند . و با عمرو مشتبه نمی شود . ]

زید واقف گشت ، دزدش را بزد / چون ز حدّش بُرد او را ، حَد سزد

زید وقتی که از این مسئله باخبر شد . عَمرو را کتک زد . زیرا او پا از حدودِ خود فراتر نهاده بود . پس سزاوار بود که کتک بخورد . [ این تمثیل ، حکایت حالِ کسانی است که در شکل ها فرو مانده و از معنی بی خبرند . از اینرو گاه صورتِ داستان ها و تمثیل های فرزانگان را موردِ اِشکال قرار می دهند و در جزییات متوقف می شوند . ]

پذیرا آمدن سخنِ باطل در دلِ باطلان

گفت : اینک راست پذرفتم بجان / کژ نماید راست ، در پیشِ کژان

آن شنونده نادان گفت : این سخن درستی است و من آن را از رویِ دل و جان قبول کردم زیرا هر چیز کج در نگاهِ کج بینان ، راست جلوه می کند .

گر بگویی اَحولی را مَه یکی است  / گویدت : این دُوَست و ، در وحدت شکی است

برای مثال ، اگر به یک آدم لوچ بگویی : ماه یکی است . می گوید : ماه ، دو تاست و اینکه می گویی یکی است موردِ تردید است .

ور بَرُو خندد کسی گوید : دُوَست / راست دارد ، این سزایِ بَدخُوَست

و اگر کسی بخواهد او را مسخره کند و بگوید : دو تا ماه وجود دارد . آن سخن را درست می شمرد . این تمسخر سزاوار انسانِ فرومایه است .

بر دروغان جمع می آید دروغ / اَلخَبیثات لِلخَبیثین زد فروغ

دروغ ، پیرامونِ دروغگویان جمع می شود چنانکه « زنان پلید از آنِ مردان پلید هستند » این مطلب را روشن می کند . [ مصراع دوم اشاره به آیه 25 سورۀ نور که شرح آن در بیت 1495 دفتر اوّل آمده است . ]

دل فَراخان را بُوَد دستِ فراخ / چشم کوران را عِثارِ سنگلاخ

کسانی که دلی گشاده دارند دستِ آنان نیز گشاده است . ولی کسانی که چشمِ دلشان کور است در سنگلاخِ حیات می لغزند و بر زمین می خورند . [ عِثار = لغزش ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر حکایت بعد