زن پلیدکار به شوهرش گفت که خیالاتِ تو از اَمرودبُن است | شرح و تفسیر

آن زنی می خواست تا با مُولِ خود / بر زند در پیشِ شویِ گُولِ خود

زنی می خواست که در حضورِ شوهرِ احمق خود با مردی بیگانه همبستر شود . [ مُول = فاسق ، مردی که بطور غیر شرعی و یا غیر عرفی با مردی رابطه برقرار کند ]

پس به شوهر گفت زن : کِای نیکبخت / من برآیم میوه چیدن بر درخت

پس آن زن به شوهرش گفت : ای خوشبخت ، من از درخت ( گلابی ) بالا می روم تا میوه بچینم .

چون برآمد بر درخت آن زن ، گریست / چون ز بالا سویِ شوهر بنگریست

همینکه آن زن بالای درخت رسید . از آن بالا به شوهرش نگاه کرد و شروع کرد به گریه کردن .

گفت شوهر را که ای مأبونِ رَد / کیست آن لوطی که با تو می فتد ؟ 

زن به شوهرش گفت : ای خودفروش منفور ، آن لوطی کیست که روی تو افتاده است ؟ [ مأبون = مردی که دیگران با او لواط کنند ]

تو به زیرِ او چو زن بُغنوده ای / ای فلان تو خود مُخَنَّث بوده ای

تو مانند یک زن زیرِ آن مرد خوابیده ای . آهای فلانی تو مرد نیستی و بَدکاره ای . [ بغنوده ای = خوابیده ای ، آرمیده ای / مُخَنّث = مرد بَدکار ، مردی که احوال و اطوار زنانه دارد ]

گفت شوهر : نه سَرت گویی بگشت / ورنه اینجا نیست غیرِ من به دشت

مرد گفت : مثل اینکه دچارِ سرگیجه شده ای . و اِلّا اگر درست ببینی متوجه می شوی که در این صحرا کسی جز من نیست .

زن مکرر کرد کآن با بُرطَلَه / کیست بر پشتت فرو خفته هَله ؟

زن پیوسته حرفش را تکرار می کرد و می گفت : آهای ، آن مردی که کلاه بر سَر دارد و بر پشتِ تو خوابیده کیست . [ بُرطَلَه = کلاه ، کلاه قرمز / هَله = ای ، هان ]

گفت : ای زن هین فرود آ از درخت / که سَرت گشت و خَرِف گشتی تو سخت

شوهرش گفت : آهای زن از بالای درخت پایین بیا که دچارِ سرگیجه شده ای و حسابی عقلت را از دست داده ای . [ خَرِف = کم عقل و پیر ]

چون فرود آمد برآمد شوهرش / زن کشید آن مُول را اندر بَرش

چون زن از درخت پایین آمد . شوهرش بالای درخت رفت و در این موقع ، زن آن فاسق را در آغوش کشید .

گفت شوهر : کیست آن ای رُوسپی / که به بالای تو آمد چون کپی ؟

شوهر به زنش گفت : ای بدکاره ، آن مرد کیست که مانندِ بوزینه روی تو آمده است ؟ [ کپی = بوزینه ، میمون ]

گفت زن : نه نیست اینجا غیرِ من / هین سَرَت برگشته شد هرزه مَتَن

زن به شوهرش گفت : نه آنطور که تو می بینی نیست . زیرا در اینجا کسی جز من حضور ندارد . حتماََ دچارِ سرگیجه شده ای . اینقدر یاوه مگو .

او مکرر کرد بر زن آن سخُن / گفت زن : این هست از اَمرُودبُن

شوهرش حرفِ خود را تکرار می کرد  امّا زن گفت : این خیالبافی تو به خاطرِ اینست که بالای درختِ گلابی نشسته ای .

از سرِ اَمردبُن من همچنان / کژ همی دیدم که تو ای قَلتَبان

ای بی غیرت من نیز وقتی بالای درخت بودم مانندِ تو همه چیز را غیر واقعی می دیدم . [ قَلتَبان = بی غیرت ، نامرد ]

هین فرود آ تا ببینی هیچ نیست / این همه تخییل از اَمرودبُنی ست

زود از درخت پایین بیا و ببین که کسی جز من نیست و این همه خیالبافی ناشی از درختِ گلابی است . [ تخییل = به خیال درآوردن ، خیالبافی کردن ]

هَزل ، تعلیم است آن را جِد شنو / تو مشو بر ظاهرِ هَزلَش گِرو

سخنی که بر سبیلِ شوخی گفته می شود هم نوعی تعلیم است . پس باید آن را بطورِ جِدی گوش دهی . مبادا اسیر ظاهرِ سخنی شوی که به طریقِ شوخی گفته می شود . [ هزل = در اصل به معنی لاغر شدن است و نیز کلامی است که به صورت شوخی و لعب گفته می شود . آیه 14 سورۀ طارق ، هزل بودن قرآن کریم را نفی می کند . « و ( قرآن ) ، کلامِ بیهوده و هزل نیست . » زیرا منکران ، آن کتابِ عظیم را هزل می پنداشتند . اهلِ ادب نیز هزل را شعر یا کلامی دانند که در آن کسی مردِ ذَم و نسبت های ناروا قرار گیرد . مولانا می گوید اگر چه در مثنوی مطالبی بظاهر هزل آمده . امّا هوشمندان بی غرض و  مرض می توانند از همان مطالب بهره های فراوانِ اخلاقی و معنوی ببرند . ]

هر جِدی هَزلست پیشِ هازِلان / هزل ها جِدّست پیشِ عاقلان

در نزدِ بیهوده گویان و کسانی که همه چیز را شوخی می گیرند . هر سخنِ جِدّی نیز شوخی تلّقی می شود . در حالی که سخنان بظاهر هزل در نزدِ خردمندان ، جِدّی شمرده می شود . ( هازل = بیهوده گو ، در اینجا کسی است که همه چیز را شوخی می گیرد . ) [ ممکن است خردمند صاحبدلی برای اِمحاضِ نُصح و تأثیر کلامِ خود بر مستمع ، سخنی را در قالبِ شوخی و طنز ادا کند . مستمع نادان خیال می کند که او حرفی بیهوده می زند . در حالی که شخصِ عاقل ، هَزلِ او را جِدّی می شمرد . ]

کاهلان اَمرودبُن جویند ، لیک / تا بِد آن اَمرودبُن راهی ست نیک

آدم های تنبل خواهانِ اَمرودبُن اند . یعنی دون همّتان طالبِ هستی های مجازی اند . لیکن این درخت با آن اَمرودبُن بسیار فرق دارد . که خاصِ عالی همّتان است . [ قبلاََ گفته شد که منظور از اَمرودبُن ، وجودِ مجازی و کاذبِ بشری است که همیشه سدِ راهِ تکاملِ او می شود . در این بیت مولانا می گوید : اَمرودبُنِ غافلان با اَمرودبُنِ عاقلان بسیار فرق دارد . یعنی اهلِ غفلت طالبِ وجودِ مجازی اند و اهلِ معرفت طالبِ وجودِ حقیقی . ]

نقل کُن ز اَمرودبُن کاکنون بَرو / گشته یی تو خیره چشم و خیره رُو

از اَمرودبُن که همانا خودبینی و وجودِ مجازی است پایین بیا که هم اکنون بالای آن نشسته ای و مات و گستاخ می نگری .

این منی و هستیِ اوّل بُوَد / که بَرو دیده کژ و اَحوَل بُوَد

زیرا مراد از این اَمرودبُن ، همانا انانیّت و هستی مجازی است که هر کس روی آن بنشیند . چشمانش کج و لوچ می شود یعنی هر کس بر درختِ خودبینی بنشیند نمی تواند حقیقت را ببیند . [ اَحوَل = لوچ ، دوبین ]

چون فرود آیی از این اَمرودبُن / کژ نمانَد فکرت و چشم و سخُن

هر گاه از این اَمرودبُن پایین بیایی . اندیشه و بینش و گفتارت کج و ناراست نمی ماند . یعنی به محضِ آنکه از درختِ خودبینی و وجودِ موهوم پایین بیایی صاحبِ عقل و بصیرتِ عمیق می شوی .

یک درختِ بخت بینی گشته این / شاخِ او بر آسمانِ هفتمین

خواهی دید که همین درخت به درختِ اقبال و سعادت مبدّل شده است . بطوریکه شاخه هایش به آسمانِ هفتم سر برآورده است . [ وقتی که آدمی از خودبینی و «ما» و «منی» رها شود . وجودِ خلقیِ او به وجودِ حقّی استکمال می یابد . ]

چون فرود آیی از او گردی جدا / مُبدَلَش گرداند از رحمت ، خُدا

چون از روی آن درخت پایین بیایی و از آن دور شوی . خداوند به سببِ رحمانیّت خود ، آن درخت را مبدّل به درختی دیگر می کند . یعنی وجودِ تو را از دایرۀ بستۀ بشری خارج می کند و به وجودِ خود پیوند می دهد .

زین تواضع که فرود آیی ، خدا / راست بینی بخش آن چشم تو را

اگر از درختِ خودبینی پایین بیایی ، خداوند به واسطۀ رحمت خویش به تو بینشی حقیقت شناس عطا می فرماید .

راست بینی گر بُدی آسان و زَب / مصطفی کی خواستی آن را زِ رَب ؟

اگر حقیقت بینی امری ساده و آسان بود حضرت محمّد مصطفی (ص) کی آن را از خداوند درخواست می کرد ؟ ( زَب = مفت و بلاعوض ، آسان ) [ اشاره است به این قول « خداوندا بنمای به ما چیزها را آن سان که هست » این عبارت را غالباََ حدیثِ نبوی شمرده اند و مفهومی صحیح و عمیق نیز دارد و در کتب صوفیه فراوان آمده است امّا در کتب روایی فریقین یافته نشد . ]

گفت : بنما جزو جزو از فوق و پَست / آنچنانکه پیشِ تو آن جزو هست

پیامبر می گفت : خداوندا همۀ اجزای آسمان ها و زمین را چه در بالا و چه در پایین همانگونه که در پیشگاهِ تو وجود دارند به ما نشان بده .

بعد از آن بَر رَو بر آن اَمرودبُن / که مبدّل گشت و سبز از امرِ کُن

پس از آنکه از درختِ خودبینی و وجودِ موهومت پایین آمدی از اَمرودبُنِ حقیقت بالا برو . زیرا آن درخت ، یعنی درختِ وجودِ مجازی به مشیّتِ قاهرۀ الهی به درخت سبز و تناور حقیقت مبدّل شده است . خلاصه اینکه هر گاه خودبینی را ترک گویی ، خدابین شوی . [ کُن اشاره است به آیه 117 سوره بقره . « و چون آفریدن چیزی را اراده فرماید . به محضِ اینگه گوید : موجود باش ، پس موجود شود . » ]

چون درختِ موسوی شد این درخت / چون سویِ موسی کشانیدی تو رَخت

چون که تو معناََ به حضرت موسی (ع) نزدیک شوی . درختِ وجودت مانندِ درختی می شود که در وادی اَیمَن مظهر تجلّی خدا بر موسی شد .

منظور بیت : اگر بر طریقِ انبیای عظام حرکت کنی و از حیث معنوی به آنان نزدیک شوی . وجودِ موهومت را در وجودِ حقیقی فانی می کنی .

آتش ، او را سبز و خُرم می کند / شاخِ او اِنّی اَنَالله می زند

آتش ، آن درخت را سبز و خرّم می کند و شاخه های آن هر کدام می گوید : همانا منم خدا . [ مصراع اوّل اشارت است به روایتی که در بعضی از تفاسیر قرآن کریم آمده است که خلاصۀ آن اینست که وقتی موسی (ع) به نزدیکی آتش رسید . دید که از درونِ شاخه های سبزِ درخت ، اخگری می درخشد و هر لحظه پُر فروغتر می شود و درخت نیز سبزتر و با نشاط تر . مصراع دوم نیز اشاره است به آیه 30 سورۀ قصص . توضیحات بیشتر در مورد دو مصراع در شرح بیت 2884 دفتر دوم آمده است . ]

زیرِ ظِلّش جمله حاجاتت روا / این چنین باشد الهی کیمیا

در تحتِ سایۀ آن درختِ معنوی ، جمیعِ حاجاتت برآورده می شود . آری اینگونه است کیمیای الهی . یعنی عنایت الهی در مَثَل مانند کیمیاست که مِسِ وجودِ بشری را به طلای نابِ الهی مبدّل می کند .

آن مَنیّ و هستیّت باشد حلال / که دَرو بینی صفاتِ ذوالجلال

وقتی که مظهرِ نورِ الهی شدی . هستی مجازی و متعیّنِ تو حلال و روا می گردد . زیرا در وجودِ خود ، صفاتِ الهی را می بینی . یعنی وقتی که سالک ، جمیعِ صفات و آثارِ وجودی خود را در وجودِ حق فانی کرد زان پس هر چه به ظهور رسد از او نیست بلکه از حق است . پس رواست .

شد درختِ کژ مُقَوَّم ، حق نما / اَصلُهُ ثابت و فَرعُه فِی السّما

درختِ کجِ وجودت راست و افراشته شد و مظهر حق گشت و درختی شد که ریشه اش در زمین ، استوار و شاخه هایش افشان در آسمان . ( مُقَوّم = راست کرده شده ، قائم شده ) [ مصراع دوم اشاره به آیه 24 سورۀ ابراهیم « آیا ندیدی که خداوند گفتار پاکیزه را به درختِ پاکیزه ای تشبیه کرده که ریشۀ آن ( در زمین ) استوار و شاخه های آن در آسمان است ؟ » ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد