بیان آنکه تقدیر و قضا سلب کننده اختیار نیست | شرح و تفسیر

گفت شِحنه : آنچه من هم می کنم / حُکمِ حق است ، ای دو چشمِ روشنم

داروغه گفت : ای نورِ دو چشمِ بینای من ، کیفری که من می دهم از تقدیر خداوند است .

از دکانی گر کسی تُربی بَرَد / کین ز حکمِ ایزد است ای با خِرَد

برای مثال ، اگر کسی تُرُبی از دکانی بردارد و بگوید : ای خردمند اینکه من تُرُب را از دکان تو برداشته ام طبق تقدیر الهی است .

بر سرش کوبی دو سه مشت ای کرِه / حکمِ حق است این که اینجا باز نِه

تو دو سه مشت بر سرش می زنی و می گویی ای زشتکار ، تقدیر الهی حکم می کند که تُرُب را سر جایش بگذاری . [ کرِه = زشت ، بدمنطر ]

در یکی تَرّه چو این عذر ای فضول / می نیاید پیشِ بقّالی قبول

ای یاوه گو در جایی که چنین عذری به خاطر برداشتن یک عدد تُرُب مورد قبول سبزی فروش نیست . ( بقّال = سبزی فروش ، تره فروش ، غلّه فروش / مراد از «تَرِه» در اینجا همان تُرُب است . ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

چون برین عذر اعتمادی می کنی ؟ / بر حوالی اژدهایی می تنی ؟

تو چگونه بر چنین عذری تکیه می کنی و اطراف اژدهایی می گردی ؟ [ شاید مراد از «اژدها» ، قهر و غضب الهی باشد ( شرح کبیر انقروی ، ج 13 ، ص 960 ) ]

منظور بیت : ای جبری چرا به بهانۀ اینکه اعمالت جبری است . کاری می کنی که موجب قهر و غضب الهی شود .

از چنین عذر ای سلیمِ نانَبیل / خون و مال و زن همه کردی سبیل

ای ابله نانجیب ، با چنین بهانه ای خون و مال و زن عموم مردم را بر خود مباح کرده ای . [ سلیم = ساده دل ، ساده لوح ، ابله / نَبیل = نجیب ، اصیل ، بزرگوار ، هوشمند / سبیل کردن = مباح کردن ]

منظور بیت : ای جبری ، تو جبر را بهانه کرده ای که کارهای زشت و ناپسند خود را از قبیل تجاوز به جان و مال و ناموس مردم توجیه کنی . و الّا فطرتاََ می دانی که هر کس مسئول اعمال خویش است .

هر کسی پس سِبلتِ تو برکنَد / عُذر آرَد ، خویش را مضطر کند

اگر بهانه جبر مقبول باشد . هر کسی می آید و سبیلِ تو را می کند . یعنی تو را مورد آزار قرار می دهد و بعد بهانه می آورد که چون همۀ اعمال انسان جبری است جفای من نیز بر تو جبراََ صورت گرفته است .

حُکمِ حق گر عذر می شاید تو را / پس بیاموز و بِدِه فتوی مرا

اگر تقدیر الهی در نظر تو بهانۀ مناسبی برای ارتکاب جرایم است . پس این مسئله را نیز به من بیاموز و فتوایی به من بده . ( می شاید = شایسته و رواست ) [ تا با تکیه بر فتوای تو ، من نیز با خیال راحت مرتکب گناه شوم . این بیت و دو بیت بعدی بر سبیل طنز و توبیخ جبریان آمده است . ]

که مرا صد آرزو و شهوت است / دستِ من بسته ز بیم و هیبت است

زیرا من آرزوها و شهوات بسیاری دارم . اما از ترس و خوفِ خدا دستم بسته است .

پس کرم کن ، عذر را تعلیم ده / برگشا از دست و پای من گِرِه

پس لطف کن و این بهانه را به من نیز یاد بده و از دست و پایم گِره را باز کن . [ تا با خیال راحت به جرم و جریرت پردازم . ]

اختیاری کرده یی تو پیشه یی / کاختیاری دارم و اندیشه یی

تو ای جبری ، برای خود پیشه ای انتخاب کرده ای . یعنی ای جبری تو از میان این همه کار و پیشه ، حرفۀ خاصی را برگزیده ای . تو با همین عمل به همه می گویی : من دارای اختیار و اندیشه ای خاص هستم .

ورنه چون بگزیده یی آن پیشه را ؟ / از میان پیشه ها ، ای کدخدا

وگر نه ای بزرگ ، اگر اختیاری نداری پس چرا از میان آن همه پیشه ، پیشۀ خاصی را انتخاب کرده ای ؟

چونکه آید نوبتِ نَفس و هوا / بیست مَرده اختیار آید تو را

هر گاه نوبت به نفسانیّات و شهوات می رسد . بیست برابرِ آدم های معمولی در خود احساس اختیار می کنی . یعنی چهار نعله در میدان شهوات می تازی .

چون بَرَد یک حبّه از تو یار ، سود / اختیارِ جنگ در جانت گشود

هر گاه مثلاََ یکی از دوستانت ذرّه ای از سود و منفعت تو بکاهد اختیار جنگیدن با او در جانت ظهور می کند .

چون بیاید نوبتِ شُکرِ نِعَم / اختیارت نیست ، وز سنگی تو کم

لیکن هر گاه نوبت به شُکر و سپاسِ نعمت های الهی می رسد اختیاری در خود احساس نمی کنی و خود را از سنگ و جماد هم کمتر می دانی . [ در امور خیر تنبلی می کنی و جبر را بهانه می کنی . ولی در امورِ شَر چالاک و مختاری . ]

دوزخت را عذر این باشد یقین / کاندرین سوزش مرا معذور بین

بی تردید دوزخ نیز همین بهانه را می آورد و به تو می گوید : از اینکه تو را در خود می سوزانم هیچ اختیاری ندارم عذر مرا بپذیر .

کس بدین حجّت چو معذورت نداشت / ور کفِ جلّاد این دورت نداشت

ای جبری ، حال که در این جهان هیچکس با اینگونه بهانه تراشی ها تو را معذور نمی دارد . و چنین عذرهایی تو را از دست میرغضب دور و مصون نمی سازد . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

پس بدین داور جهان منظوم شد / حالِ آن عالَم هَمَت معلوم شد

پس جهان به وسیلۀ این قاضیِ عادل یعنی اختیار سامان یافته است . از مشاهدۀ احوالِ این دنیا احوالِ آن دنیا هم برای تو معلوم گردد . [ داور = در اصل «دادوَر» به معنی صاحب عدل و داد است . از نام های خداست به معنی قاضی ، عادل ، دادگر . اکبرآبادی گوید در اینجا به معنی اختیار است . و با این معنی منظور بیت اینست :

منظور بیت : همنطور که پاداش و کیفر این جهان مترتّب بر اختیار است . پاداش و کیفر اعمال در آن جهان نیز مترتّب بر اختیار است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر حکایت بعد