باز گفتن موسی علیه السلام اسرار فرعون را | شرح و تفسیر

تا کنی کمتر تو آن ظلم و بَدی / آن همی دیدی و بَتّر می شدی

آن رویاها را به تو نشان می داد تا تو ظلم و فساد نکنی . امّا تو با اینکه آن رویاها را دیدی باز هم بدتر و ظالم تر شدی .

نقش های زشت ، خوابت می نمود / می رمیدی ز آن و ، آن نقشِ تو بود

ای فرعون ، خدا در عالَمِ رویا صورت های زشتی به تو نشان داد . امّا تو از آن صورت های رویایی نفرت می کردی در حالی که آن ها همه هویّتِ حقیقی تو بود .

همچو آن زنگی که در آیینه دید / رویِ خود را زشت و ، بر آیینه رید

درست مانندِ آن سیاهِ زنگی که چون چهرۀ خود را در آینه ، زشت و سیاه دید . روی آن نشست و رید .

که چه زشتی لایقِ اینی و بس / زشتیم آنِ تو است ای کورِ خس

و به آینه گفت : تو چقدر زشتی ، تو فقط لایقِ همین کاری که با تو کردم . آینه به او جواب داد : ای کور دلِ حقیر ، زشتی و بَدقوارگیِ من متعلّق به خود توست .

این حَدَث بر رویِ زشتت می کنی / نیست بر من ، ز آنکه هستم روشنی

پس تو این مدفوع را به روی خود کردی نه من . زیرا من سراپا درخشش و روشنی هستم .

گاه می دیدی لباست سوخته / گه دهان و چشمِ تو بر دوخته

ای فرعون ، گاهی جامه ات را سوخته می دیدی . و گاهی نیز می دیدی که دهان و چشمِ تو را دوخته اند . [ اگر کسی در خواب ببیند که لباسش سوخته است . تعبیرش اینست که لباسِ ایمان و تقوا یا لباس عرض و آبروی او سوخته است ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 802 ) . ابن سیرین گوید : بسته شدن دهان دلیل بر هلاک و بسته شدن چشم دلیل بر اتلافِ مال است ( کامل التعبیر ، ص 245 و 319 ) ]

گاه حیوان قاصدِ خونت شده / گه سَرِ خود را به دندانِ دَده

گاهی در خواب می دیدی که حیوانی می خواهد خونِ تو را بریزد . و گاهی نیز می دیدی که سَرت در دندانِ حیوانی درنده است . دَدَه = دد ، جانور درنده مانندِ شیر و پلنگ ) [ اگر کسی در خواب ببیند که حیوانی قصدِ ریختن خونِ او را دارد تعبیرش اینست که صفتِ حیوانی بر او غلبه کرده است . و اگر کسی در خواب ببیند که سَرش به دندانِ حیوانی درنده است . اشاره به اینست که مقهورِ نَفسِ امّاره شده است ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 802 ) ]

گه نگون اندر میانِ آب ریز / گه غریقِ سیلِ خون آمیزِ تیز

گاهی نیز در رویا می دیدی که درونِ مستراحی افتاده ای . و گاهی نیز می دیدی که در سیلابِ سرکِش و خونین غرق شده ای . [ اگر کسی خواب ببیند که در یک مستراح سقوط کرده است . تعبیرش اینست که در پلیدی ها و نجاساتِ دنیوی و نفسانی غوطه ور است . و اگر کسی خود را در میانِ سیلابِ سرکِش ببیند تعبیرش اینست که عصیان حق کند و خونِ ناحق ریزد ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 802 ) . ابن سیرین ، سیل را در خواب علامتِ دشمنی بزرگ دانسته است ( کامل التعبیر ، ص 442 ) . این چند مورد نمونه هایی از کشفِ مخیّل در رویاهاست . ]

گه نِدات آمد ازین چرخِ نقی / که شَقییّ و شَقییّ و شَقی

گاهی از این آسمانِ پاک و مقدّس در عالَمِ رویا به سوی تو ندا می رسید که تو ای فرعون ، بدبختی و بدبختی و بدبخت . ( نَقی = پاک ) [ این بیت و ابیاتِ بعدی نمونه هایی از کشفِ مجرّد است . ]

گه نِدات آمد صریحاََ از جِبال / که بِرّو ، هستی ز آصحابِ الشّمال

گاهی از کوه ها آشکارا ندا می رسید که برو پی کارت که تو از دوزخیانی . [ اَصحاب الشمال = لفظاََ به معنی یاران چپ است . و اطلاقِ آن بر دوزخیان از آنروست که به تعبیر آیه 25 سورۀ حاقّه ، نامۀ اعمالشان را به دستِ چپ شان دهند و یا بواسطۀ اینست که دوزخیان روحاََ شوم و ناخجسته اند . و این مطلب از آیه 9 سورۀ واقعه مستفاد می شود . ]

گه نِدا می آمدت از هر جماد / تا اَبد فرعون در دوزخ فتاد

گاهی از طرفِ جمادات به تو ندا می رسید که فرعون تا اَبد در دوزخ افتاد .

زین بَتَرها که نمی گویم ز شَرم / تا نگردد طبعِ معکوس تو گرم

بسیاری از خواب های بدتر از این هم دیده ای امّا من خجالت می کشم که آنها را بازگو کنم . تا مبادا خُلق و خُویِ وارونۀ تو خشمگین و غضبناک گردد . [ شیوۀ تربیتی و ارشادی انبیاء و اولیاء و مصلحانِ راستین این بود که معایبِ شخص را غیر مستقیم و در قالبِ حکایت و مَثَل بیان کنند تا او رنجیده نشود و گاه نیز خود را خطاب می کردند . ]

اندکی گفتم به تو ای ناپذیر / ز اندکی دانی که هستم من خبیر

ای نصیحت ناپذیر من تنها اندکی به تو گفتم تا از این مقدارِ اندک دریابی که من از خواب های پوشیدۀ تو آگاهم . [ من لازم نمی دانم همۀ اسرارِ تو را بازگو کنم . بلکه مقداری را به اشارت گفتم تا بدانی که من بر احوالِ تو وقوف دارم . ]

خویشتن را کور می کردی و مات / تا نیندیشی ز خواب و واقعات

ای فرعون برای آنکه پیرامونِ رویاها و خواب هایت اندیشه نکنی خود را به کوری و گیجی و نادانی می زدی .

چند بگریزی ؟ نَک آمد پیشِ تو / کوریِ اِدراکِ مکراندیشِ تو

تا کی می خواهی فرار کنی ؟ اینک به کوریِ ادراکِ تو که پیوسته حیله سازی می کرد حقایق عیناََ بر تو معلوم گشت . [ وجه دیگر مصراع دوم : اینک به کوری ادراکِ مکر سازِ تو ، خواب هایت به واقعیت پیوست ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 805 ) ]

بیانِ آنکه درِ توبه باز است

هین مکن زین پس فراگیر احتراز / که ز بخشایش درِ توبه ست باز

ای فرعون بهوش باش و از کفر و عصیان پرهیز کن زیرا به اقتضای صفتِ رحمانیّتِ حق ، درِ توبه باز است . [ احتراز = خویشتن داری ، پرهیز کردن ]

توبه را از جانبِ مغرب دَری / باز باشد تا قیامت ، بر وَری

توبه از جانبِ باختر دری دارد و آن در تا به روزِ رستاخیز به روی مخلوقات باز است . [ اشاره به حدیث « همانا در جانب باختر دری است که مسافت آن ( پهنای آن ) هفتاد سال و بسته نگردد تا اینکه خورشید از جانبِ آن در بتابد » ( احادیث مثنوی ، ص 128 ) ]

تا ز مَغرب بر زَنَد سَر آفتاب / باز باشد آن دَر و ، از وی رُو متاب

تا وقتی که آفتاب از مغرب طلوع کند . آن در باز است . پس از آن در ، رُخ بر متاب .

هست جنّت را ز رحمت هشت در / یک درِ توبه ست ز آن هشت ، ای پسر

ای پسر ، به اقتضای رحمتِ الهی ، بهشت هشت در دارد که یکی از آن هشت در ، درِ توبه است .

آن همه ، گه باز باشد گه فراز / و آن درِ توبه ، نباشد جز که باز

درهای دیگرِ بهشت گاهی باز است و گاهی بسته . امّا درِ توبه همواره باز است .

هین غنیمت دار ، در باز است ، زود / رَخت آنجا کش ، به کوریِّ حسود

بهوش باش و فرصت غنیمت شمار که درِ توبه باز است . به کوریِ چشمِ حسودان بیدرنگ بدانجا کوچ کن .

شرح و تفسیر

 بخش قبل                  حکایت بعد                     بخش بعد