انداختن مصطفی خود را از کوه حرا از فراق حق | شرح و تفسیر

مصطفی را هَجر چون بفراختی / خویش را از کوه می انداختی

هر گاه هجران ، حضرت محمد مصطفی (ص) را دلتنگ می کرد می خواست خود را از کوه به پایین افکند .

تا بگفتی جبرئیلش : هین مکُن / که تو را بس دولت است از امرِ کُن

تا اینکه جبرئیل به او می گفت : بهوش باش و این کار را مکن که طبق مشیّت الهی دولت های بسیاری نصیب تو شود یعنی به سعادت معنوی نایل شوی . [ امر کُن = اشاره است به آیه 117 سوره بقره « و چون آفریدن چیزی را اراده فرماید . به محضِ اینگه گوید : موجود باش ، پس موجود شود . »

مصطفی ساکن شدی ز انداختن / باز هجران آوریدی تاختن

محمد مصطفی از فروافکندن خود آرام می گرفت . باز غم هجران بر او حمله می آورد .

باز خود را سرنگون از کوه ، او / می فکندی از غم و اندوه او

پیامبر (ص) دوباره از شدّت غم و اندوه می خواست خود را از کوه پایین افکند .

باز خود پیدا شدی آن جبرئیل / که مکن این ، ای تو شاهِ بی بدیل

مجدداََ جیرئیل نازل می شد و می گفت : ای شاه بی نظیر این کار را مکن .

همچنین می بود تا کشفِ حجاب / تا بیابید آن گُهر را او ز جیب

حال پیامبر (ص) همچنان بر این منوال بود تا آنکه بالاخره توانست گوهر مقصود را در درون خویش پیدا کند . [ حالت قبض از میان رفت و بسط و فتوح برای او رخ نمود و زآن پس دغدغۀ هجران از او رخت بربست . ]

بهرِ هر محنت چو خود را می کُشند / اصلِ محنت هاست این ، چونش کَشَند ؟

مردم دنیا به خاطر هر رنج و محنتی می خواهند خود را بکشند . اصل همۀ رنج ها و محنت ها ، فراق و هجران الهی است . یعنی وقتی مردم برای غم های دنیوی حاضرند خودکُشی کنند . چگونه می توانند اصل و سرچشمۀ همۀ غم ها را که همانا هجران از حق است تحمّل کنند ؟ [ مولی العارفین حضرت علی (ع) در دعای شریف کمیل می فرمایند « پس اگر مرا برای کیفرها در شمار دشمنانت درآوری و با گرفتاران بلایت در یک جا گِرد آوری و میان من و اولیاء و دوستانت جدایی افکنی . گیرم ای معبودا و سرورا و صاحبا بر کیفرت شکیبا باشم اما چه سان بر دوری تو شکیبایی ورزم ؟ » ]

از فدایی مردمان را حیرتی ست / هر یکی از ما فِدایِ سیرتی ست

مردم از فدا شدن دچار حیرت می شوند . در حالی که هر یک از ما فدای خصلتی شده ایم . یعنی مردم طبق غریزۀ «حُبِّ ذات» از اینکه می بینند یا می شنوند که فلان عاشق پاکباخته خود را فدای آرمان و هدف خود کرده حیرت می کنند و با حیرت می گویند : عجیب است دیدی فلانی چگونه دست از زندگی شُست و با میل و اختیار فدا شد ؟ در حالی که خبر ندارند که هر یک از ما آدم ها خود را فدای سیرت و آرزویی کرده ایم . بعضی فدای شهوت شده ایم و بعضی فدای شهرت و … حال که قرار است انسان خود را فدا کند چرا در راهِ اهداف عالی فدا نشود ؟ و می فرماید :

ای خُنُک آنکه فدا کرده ست تن / بهرِ آن که ارزد فدایِ آن شدن

خوشا به حال کسی که جسم خود را در راهِ چیزی فدا کرده است که ارزش فدا شدن دارد .

هر یکی چونکه فداییِّ فنی ست / کاندر آن رَه صرفِ عُمر و کُشتنی ست

از آنرو که هر کس در راه کاری فدا شده است و در آن راه عمر خود را صرف می کند و جان می بازد .

کُشتنی اندر غروبی یا شَروق / که نه شایق مانَد آنگه نه مَشوق

جان باختنی که یا در ظلمت رخ می دهد یا در روشنی ( و اگر در روشنی رخ دهد در آن جان باختن ) نه عاشق بر جای ماند و نه معشوق . ( غروب = مراد تیرگی ضلالت است / شروق = مراد روشنی هدایت است / شایق = مشتاق ، در اینجا به معنی عاشق / مشوق = هر آنچه مورد اشتیاق باشد ، در اینجا به معنی معشوق ) [ مردم در هر حال فدا می شوند . منتهی یک دسته در راه آرزوهای سخیف و ظلمانی . و دسته ای دیگر در راهِ اهداف عالی و نورانی . مصراع دوم توضیح فدا شدن در راهِ اهداف عالی و نورانی می باشد . که در آن صورت مباینت و غیریّت عاشق و معشوق از میان برمی خیزد و عاشق در وجودِ معشوق وحدت می یابد و با او یکی می گردد . ]

باری این مُقبِل فدایِ این فن است / کاندر او صد زندگی در کُشتن است

خلاصه این نیکبخت خود را فدای کاری کرده است که در آن فدا شدن صد گونه حیات نهفته است .

عاشق و معشوق و عشقش بر دوام / در دو عالم بهره مند و نیک نام

عاشق و معشوق و عشق او جاودان است و در دو جهان بهره مند و خوش نام . [ هر که در راهِ عشق الهی بمیرد فنا نیابد و چیزی از دست ندهد بلکه به بقای حقیقی رسد و دولت و حشمت والای معنوی نصیب او گردد . چنانکه طبق مفادِ آیه 170 سورۀ آل عمران ، شهیدان طریق الهی را مرگی نیست بلکه نزدِ پروردگار خود به ارزاق روحانی مرزوق اند و شادمان به عطای فضل الهی . ]

یا کِرامی اِرحَمُوا اَهلَ الهَوی / شَأنُهُم وِردُالتَوی بَعدُالتَّوی

ای یاران یزرگوارم بر عُشّاق رحم آرید زیرا کارِ آنان اینست که از هر مرگ به مرگی دیگر درآیند . [ هوی = هم به معنی عشق است و هم به معنی هوای نَفس . یعنی هم جنبۀ مثبت دارد و هم جنبۀ منفی . پس «اهل الهوی» هم به معنی عشّاق است و هم به معنی نَفس پرستان . در اینجا معنی اول مناسب تر است . ]

عفو کن ای میر بر سختیِّ او / در نِگر در دَرد و بدبختیِّ او

در اینجا مولانا به ادامه حکایت امیر و زاهد رجوع می کند و از قول مردم می گوید : ای امیر درشتی او (زاهد) را عفو کن و به دردمندی و بدبختی او نگاه کن .

تا ز جُرمت هم خدا عفوی کند / زَلَّتَت را مَغفِرَت در آکنَد

تا خداوند نیز از گناهت درگذرد و لغزش تو را بیامرزد . [ زلّت = لغزش ، خطا ]

تو ز غفلت بس سبو بشکسته ای / در امیدِ عفو دل در بسته ای

تو نیز از روی غفلت کوزه های بسیاری شکسته ای و دل به امید عفو الهی بسته ای .

عفو کن تا عفو یابی در جَزا / می شکافد مو قَدَر اندر سزا

پس تو از لغزش دیگران درگذر تا به پاداش آن مشمول عفو شوی . زیرا تقدیر الهی در خصوص پاداش و مکافات بسیار دقیق عمل می کند .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد