شرح و تفسیر غزل شماره 119 دیوان سعدی شیرازی

در که خواهم بستن آن دل کز وصالت برکنم ؟ / چون تو در عالَم نباشد ، ورنه ، عالَم تنگ نیست

اگر دلم وصال تو را نخواهد ، دیگر به چه کسی می توانم دل ببندم و به کجا روم . گرچه دنیا بسیار وسیع و گسترده است ، امّا نظیر تو در هیچ جا یافت نمی شود . [ دل بستن به چیزی یا کسی = کنایه از علاقه و دلبستگی و عشق به کسی یا چیزی پیدا کردن ]

شاهد ما را نه هر چشمی چنان بیند که هست / صنع را آیینه‌ای باید که بر وی زنگ نیست

هر دیده ای قادر نیست محبوب زیباروی ما را آنچنانکه هست مشاهده نماید . آری ، برای منعکس شدن مخلوق زیبای خداوند در آینه ضرورت دارد که آن آینه از زنگار زدوده شود . [ شاهد = معشوق زیبا / صنع = خلقت و آفرینش / زنگ = زنگار ، ماده سبز رنگ که در مجاورت هوا و رطوبت بر روی آهن و آینه و غیره پدید آید (لغت نامه) لازم به ذکر است که در قدیم آینه ها را از فلز می ساختند و پس از مدّتی برای پاک کردن صیقل می کردند تا زنگ آنها پاک گردد ]

با زمانی دیگر انداز ای که پندم می‌دهی / کاین زمانم گوش بر چنگ است و دل در چنگ نیست

ای ناصح ، نصیحت مرا به زمانی دیگر موکول کن ، زیرا اکنون به نوای چنگ گوش سپرده و دل از کف داده ام . [ چنگ (اوّل) = از سازهای زهی قدیم که سری خمیده داشت و با انگشتان نواخته می شده است . ( واژنامۀ موسیقی ایران زمین ) / چنگ (دوم) = پنجه / دل در چنگ نبودن = کنایه از بی تاب و طاقت بودن ]

گر تو را کامی برآید دیر زود از وصل یار / بعد از آن نامت به رسوایی برآید ننگ نیست

اگر دیر یا زود در اثر رسیدن به یار کامروا شوی و از آن پس نامت به رسوایی علم گردد ، این را ننگ و عار مدان . [ کام برآمدن = مراد حاصل شدن و به آرزو رسیدن است / دیر زود = نزدیک و دور ، سرانجام و عاقبت (لغت نامه) ]

سست پیمانا ، چرا کردی خلاف عقل و رای / صلح با دشمن ، اگر با دوستانت جنگ نیست ؟

ای یار سُست عهد ، اگر بیا دوستان سر جنگ نداری ، چرا بر خلاف عقل با دشمنان از درِ آشتی درآمدی ؟ [ رای = فکر و تدبیر ]

گر تو را آهنگ وصل ما نباشد گو مباش / دوستان را جز به دیدار تو هیچ آهنگ نیست

اگر تو عزم دیدار ما نداری ، بگذار چنین باشد مانعی نیست . امّا ما جز دیدار تو هیچ قصد دیگری نداریم . [ آهنگ = قصد و عزم ]

ور به سنگ از صحبت خویشم برانی عاقبت / خود دلت بر من ببخشاید که آخر سنگ نیست

اگر با زدن سنگ مرا از مصاحبت خویش برانی ، تحمّل می کنم . زیرا سرانجام دلت بر ما خواهد سوخت ، چرا که آن دل از سنگ نیست . [ صحبت = مصاحبت و همنشینی / بخشاییدن = عفو کردن ، از گناه و تقصیر کسی درگذشتن ، رحم آوردن ]

سعدیا ، نامت به رندی در جهان افسانه شد / از چه می‌ترسی دگر ؟ بعد از سیاهی رنگ نیست

ای سعدی ، نامت به عنوان رند در دنیا شهرت یافت .از چه واهمه داری می دانی که بالاتر از سیاهی رنگی نیست . [ رندی = لاابالی گری ، بی قیدی ، شرح بیت دوم از غزل 11 / افسانه شدن = به داستان درآمدن ، دهن به دهن گشتن و سر زبان افتادن ]

شرح و تفسیر غزل 118                     شرح و تفسیر غزل 120