به میدان خواندن بنی اسرائیل را برای حیلت منع ولادت | شرح و تفسیر

چون شنیدند مژده ، اسرائیلیان / تشنگان بودند و ، بس مشتاقِ آن

همینکه بنی اسرائیل مژده این دیدار را شنیدند . از آنجا که تشنه و حریصِ دیدنِ فرعون بودند . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

حیله را خوردند و ، آن سو تاختند / خویشتن را بهرِ جلوه ساختند

آنان فریب خوردند و بدان جانب شتافتند و خود را آراستند تا آب و تاب و جلوه ای داشته باشند . [ مولانا حال و روز بنی اسرائیل را به وضعیّتِ رقّت بارِ مصریان آسیای صغیر تشبیه می کند و حکایت ذیل را نقل می کند . ]

مغولان در سرزمینِ روم ( آسیای صغیر ) نقشه ای کشیدند و به مصریان گفتند : ما فقط به دنبالِ یکی از شما هستیم . جملگی در یک جا جمع شوید تا آن شخص را پیدا کنیم و باقی خلاص شوند . بدین ترفند ناجوانمردانه همۀ مصریان را گِرد آوردند و آنان را گردن زدند .

شاید از ظاهر حکایت جنین مستفاد شود که این قتل عام در مصر رُخ داده باشد ولی با توجه به لفظ «کاینجا» در بیت 858 روشن می شود که این کشتار در سرزمینِ روم ( آسیاص صغیر ، ترکیه کنونی و محل اقامت مولانا ) رخ داده است . زیرا به گواهی تاریخ ، مغولان هرگز نتوانسته بودند بر مصر غالب شوند . هر چند که بدان حریص بودند .

همچنان کاینجا مغولِ حیله دان / گفت : می جویم کسی از مصریان

چنانکه مغولانِ حیله گر در سرزمین روم به مصریان گفتند : ما از مصریان ، فقط یک نفر را می خواهیم و با سایر آنها کاری نداریم .

مصریان را جمع آرید این طرف / تا درآید آنکه می باید به کف

همۀ مصریان را در اینجا گِرد آورید تا شخصِ موردِ نظر را پیدا کنیم .

هر که می آمد ، بگفتا : نیست این / هین درآ خواجه ، در آن گوشه نشین

هر یک از مصریان که بدانجا می آمدند . مغولان می گفتند : ای آن شخصِ موردِ نظر نیست و به او می گفتند : ای آقا بیا و در این گوشه بنشین .

تا بدین شیوه همه جمع آمدند / گردنِ ایشان بدین حیله زدند

خلاصه با همین روشِ حیله گرانه همۀ مصریان را در یک جا جمع کردند و گردن همۀ آنان را زدند .

شومیِ آنکه سویِ بانگِ نماز / داعی الله را نبردندی نیاز

این کشتار بر اثرِ نافرخنده بودن این امر بود که مصریان به بانگِ مؤذن که ایشان را به اقامۀ نماز دعوت می کرد هیچ نوع اظهارِ نیازی نمی کردند یعنی اعتنایی بدان بانگ نمی نمودند . [ داعی الله = دعوت کننده به سوی خدا ، مؤذن / نیاز بردن = عرض حاجت کردن ، اظهار نیاز کردن ]

دعوتِ مکّارشان اندر کشید / اَلحَذَر از مکرِ شیطان ای رشید

امّا دعوتِ حیله گرانۀ مغولان ، مردم مصر را به سوی قهر و عذاب کشاند . پس ای کسی که رسیده و پخته ای تو نیز از مَکرِ شیطان حذر کن .

بانگِ درویشان و ، محتاجان بنوش / تا نگیرد بانگِ مُحتالیت گوش

به ناله و بانگِ درویشان و نیازمندان گوش فرا ده . تا بانگِ شیطان صفتانِ مکّار ، گوشِ باطنِ تو را کر نکند . ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 335 ) ( بنوش = فعل امر از نیوشیدن به معنی گوش کردن ، شنیدن ) [ برخی مصراع دوم را اینگونه معنی کرده اند : تا ندای حیله گران به گوشِ تو نرسد . ( نثر و شرح مثنوی شریف ، دفتر سوم ، ص 98 ) ]

گر گدایان طامع اند و زشت خو / در شکم خواران ، تو صاحبدل بجو

اگر می گویی که گدایان ، آزمند و بد سیرت هستند . در میانِ شکمبارگان بگرد و صاحبدلان را پیدا کُن .

در تگِ دریا ، گُهر با سنگ هاست / مخرها اندر میانِ ننگ هاست

برای مثال ، در ژرفنای دریا گوهر با سنگ های معمولی درآمیخته و مایه های فخر نیز با ننگ ها درآمیخته است . [ خوارزمی گوید : جُستنِ اهلِ دل ، از آیینه و یا شانه باید آموخت که آن یک ، خدمتِ هر روی کند و این یک ، شانه کاری هر موی نماید تا باشد که رویِ زیبایی یا جَعدِ مُشک سایی بدست آید ( جواهر الاسرار ، دفتر سوم ، ص 508 ) ]

پس بجوشیدند اسرائیلیان / از پِگه ، تا جانبِ میدان دَوان

پس بنی اسرائیل به جوش و خروش درآمدند و از بامداد به سوی میدان شهر شتابان راهی شدند .

چون به حیلت شان به میدان بُرد او / رویِ خود بنمودشان ، بس تازه رُو

وقتی که فرعون با حیله و نیرنگ ، بنی اسرائیل را به میدان شهر کشانید . رویِ شادابِ خود را به آنان نشان داد .

کرد دلداریّ و ، بخشش ها بداد / هم عطا ، هم وعده ها کرد آن قُباد

آن شاهِ جبّار به آن مردم ، بسی دلداری داد و به آنان هدیه هایی بخشید و نیز وعدۀ عطایای دیگر داد . [ قُباد = پسر انوشیروان ملقّب به شیرویه ، گویند که وی پانزده برادر خود را به کشتن رسانید ( لغتنامۀ دهخدا ، ج 38 ، ص 137 ) در این بیت ، منظور مطلقِ پادشاه جبّار است و هیچگونه اشاره ای به قُبادِ پادشاه نیست . ]

بعد از آن گفت : از برایِ جانتان / جمله در میدان بخُسبید امشبان

سپس فرعون به آنان گفت : برای حفظِ جانِ خود ، امشب در همین میدان بخوابید .

پاسخش دادند که خدمت کنیم / گر تو خواهی یک مَه اینجا ساکنیم

بنی اسرائیل در جواب گفتند : ما خدماتِ بسیاری به تو می کنیم و اگر تو بخواهی یا شب که هیچ ، حتّی یک ماه در همین میدان می مانیم .