حدیث اِنّی لَاَستَغفِرُالله فی کُلُّ یَومِِ سَبعینَ مَرَّةََ | شرح و تفسیر

لیک ، آن مستی شود توبه شکن / مُنسی است این مستیِ تن ، جامه کن

ولی مستی تن ، توبۀ مرا می شکند و مستی تن ، هم فراموشی آورنده است و هم لباسِ توبه و پرهیز را از اندامِ عقل بیرون می آورد . [ مُنسی = فراموشی آورنده ]

حکمتِ اظهارِ تاریخ ِ دراز / مَستیی انداخت بر دانایِ راز

خداوند طبقِ حکمتِ بالغۀ خود رازدانان را چنان مست می کند که اسرارِ ازل را فاش کنند . [ تاریخ دراز = کنایه از ازل است / دانای راز = منظور انسان کامل است که واقف به اسرارِ الهی است و نسخۀ اعلایِ آن حضرت رسول اکرم (ص) است . ]

رازِ پنهان با چنین طبل و عَلَم / آبِ جوشان گشته از جَفَّ القَلَم

اسرارِ پوشیدۀ الهی بر حسبِ تقدیرِ الهی مانندِ چشمه ای جوشان با چنین وضوحی آشکار گشت . [ راز پنهان = کنایه از اسرارِ الهی است / طبل و عَلَم = کنایه از ظهور و افشای اسرار است . چنانکه صدای طبل و به اهتزاز درآمدن پرچم ، شنونده و بیننده را نسبت به امری واقف می کند / جَفُّ القَلَم = منظور تقدیر الهی است و اشاره است به حدیثی که توضیح آن در شرح بیت 3851 دفتر اوّل آمده است . ]

رحمتِ بی حَد روانه هر زمان / خفته اید از درکِ آن ای مردمان

رحمتِ بیکرانِ الهی در هر لحظه جریان دارد . امّا ای مردم افسوس که شما از درکِ آن غافل اید . [ اکبرآبادی ، مراد از « رحمت بی حد » را اسرارِ پوشیده الهی می داند که عارفِ کامل در حالتِ مستی آن را فاش می سازد . ]

جامۀ خُفته خورَد از جُوی ، آب / خفته اندر خواب ، جُویایِ سَراب

برای مثال ، فرض کنید که شخصی تشنه بر لبِ جوی آبی خوابیده است . و در خواب سرابی را آب می پندارد و به تکاپو می افتد که بدان برسد و رفع عطش کند . در حالی که همان وقت لباسِ او در آب فرورفته و خیس شده است . یعنی لباسش به آب رسیده و خودش سرگشتۀ سراب شده است . [ همۀ موجودات و از جمله آدمیان بر لبِ جویِ رحمتِ الهی مقیم اند . جسم آدمیان از رحمت و نعمتِ واسعۀ او برخودار می شود و رشد می کند . امّا روحِ عدّه ای از ایشان خود را به سرابِ اوهام و حطام دنیوی مشغول می دارد و از حیثِ معنوی رشد نمی کند . ]

می دَود کانجای ، بویِ آب هست  / زین تفکر راه را بر خویش بست

آن شخصِ خفته به جانبی می دَود که نشانی از آب دیده می شود . یعنی سراب که آب نماست ، او را گول می زند و به جانبِ خود می کشد و با این خیالِ بی اساس راهِ رسیدن به آب را بر خود می بندد .

ز آنکه آنجا گفت ، زینجا دور شد / بر خیالی از حقی مهجور شد

زیرا به این خیال که آنجا آب است از اینجا که محلِ آب است دور شد و به سببِ خیالی بی اساس از حقیقت دور و مهجور ماند . [ انسانی که از خود بیگانه است دنیا را که سرابی بیش نیست آب می پندارد و عُمری را در راهِ نیل بدان تلف می کند و عاقبت نیز خاسر و زیانکار می شود . تمثیل « مرغ و سایه مرغ » که از بیت 417 دفتر اوّل آغاز شده همین معنا را تداعی می کند . ]

دُوربینانند و بس خُفته روان / رحمتی آریدشان ای رهروان

اهلِ دنیا مردمی دوربین و عاقبت اندیش اند امّا در عینِ حال روحی خفته و افسرده دارند . یعنی شیفتگانِ دنیا در مسائلِ مربوط به عیش و عشرتِ نفسانی و حظوظِ دنیوی افرادی آینده نگر و مآل اندیش و دقیق هستند . امّا شکوفایی روانی و بهجتِ روحی ندارند . ای سالکانِ طریقِ حقیقت بر این گمراهان رحم کنید یعنی آنان را از خوابِ غفلت بیدار کنید . [ سالکان طریق حق ، که گمگشتگانِ ساحل نجات را نیز به راهِ مستقیم هدایت کنند و آنان را از فرو رفتن در لذّاتِ حیوانی پرهیز دهند و مقام و مرتبت انسان را بدانان نشان دهند . ]

من ندیدم تشنگی خواب آورد / خواب آرَد تشنگیِّ بی خِرَد

من تا کنون ندیده ام که تشنگی موجبِ خواب شود . امّا تشنگی آدم های نادان خواب می آورد . [ تشنگی = در اینجا کنایه از طلب و اشتیاقِ شدید است . یعنی کسی که واقعا در طلب یافتن مقصودی باشد خواب بر او حرام می شود . چنانکه وقتی تشنگی شدّت بگیرد ، شخص ولو در خواب باشد بی اختیار از خواب می پَرد و خود را به محلِ آب می رساند و رفع تشنگی می کند . پس طلب بر دو نوع است . یکی طلب حقیقی و دیگری طلب کاذب . طلب حقیقی آنست که شخص به هیچ وجه به خوابِ غفلت و بی خبری نرود . امّا طلب کاذب آنست که شخص مطلوبی نازل داشته باشد و چون بدان رسید خفته و پژمرده شود . اهلِ دنیا ، طلبی نازل دارند زیرا به حطامِ ناچیز آن دل خوش کرده اند . ]

خود خِرَد آنست کو از حق چَرید / نه خِرَد کآنرا عُطارِد آورید

عقلِ حقیقی آنست که از فیضِ حضرتِ حق مستفیض شود . نه آنکه ناشی از تأثیراتِ ستارۀ عطارد باشد . [ قدما «عُطارد» را خدای دبیری و کتابت می دانستند و لذا ظهورِ عقل و رشدِ عقلانی را در آدمی ناشی از تأثیرِ آن تلقی می کردند . در این بیت ، عقلی که از عُطارد پدید می آید مظهرِ عقلِ معاش و دنیا طلب است . و عقلی که از فیضِ الهی مستفیض می شود مظهر عقلِ معاد و دوراندیش است . پس با عقلِ معاش نمی توان به حقایقِ هستی پی بُرد بلکه باید مشعلِ عقل معاد را قلاووزِ راهِ سلوک کرد . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد