قصه درویش که از آن خانه هرچه می خواست می گفت نیست | شرح و تفسیر

سایلی آمد به سوی خانه ای / خشک نانه خاست یا تَرنانه ای

گدایی به درِ خانه ای آمد و قدری نان خشک یا نان تازه درخواست کرد .

گفت صاحبخانه : نان اینجا کجاست ؟ / خیره یی ، کی این دکّانِ نانباست ؟

صاحبخانه به طنز و تمسخر گفت : اینجا نان کجا پیدا می شود ؟ مگر گیجی ؟ مگر این خانه ، دکّانِ نانوایی است ؟

گفت : باری ، اندکی پیهَم بیاب / گفت : آخِر نیست دکّانِ قصاب

گدا گفت : لااقل مقداری پیه و چربی به من بده . صاحبخانه گفت : عمو جان اینجا که دکانِ قصابی نیست .

گفت : پاره ای آرد دِه ای کدخدا / گفت : پنداری که هست این آسیا ؟

گدا گفت : مقداری آرد به من بده . صاحبخانه گفت : خیال می کنی اینجا آسیاب است ؟

گفت : باری ، آب دِه از مَکرَعَه / گفت : آخِر نیست جُو یا مَشرَعه

گدا گفت : دستِ کم از مَشک ، آبی به من بده . صاحبخانه گفت : اینجا که جویبار یا آبشخور نیست . [ مَکرَعَه = مَشکِ آب / مَشرَعَه = جای آب خوردن ، آبشخور ، راهی میان بُر که در کنار رودخانه ها تعبیه می شد تا کسانی که می خواهند آبی از رودخانه بردارند از آن راه درآیند ]

هر چه او درخواست ، از نان یا سُبوس / چُربَکی می گفت و می کردش فُسوس

خلاصه آن گدا هر چه از نان تا سبوس درخواست کرد صاحبخانه سخنی طنز آمیز می گفت و به اصطلاحِ عامیانه « دستش می انداخت » . [ چُربَک = طنز و لطیفه ]

آن گدا در رفت و دامن بَر کشید / اندر آن خانه به حِسبَت خواست رید

گدا از جواب های سر بالا صاحبخانه از کوره در رفت و ناگهان جامۀ خود را بالا زد و حالتی به خود گرفت که پنداری می خواهد در آن خانه بریند . [ در رفت = می توانیم به معنی داخل شد هم بدانیم یعنی «داخل خانه شد» / حِسبَت = حساب و شمارش ، مزد و ثواب ، اجر ، پنداشتن ]

گفت : هَی هَی ، گفت : تن زن ای دُژَم / تا درین ویرانه خود فارغ کنم

وقتی صاحبخانه دید که گدا می خواهد این کار را انجام دهد . گفت : آهای چه می کنی ؟ گدا گفت : لال شو ای نکبت که می خواهم در این خرابه خود را راحت کنم .

چون در اینجا نیست وجهِ زیستن / در چنین خانه بباید ریستن

حالا که در این خانه زمینه ای برای زندگی کردن وجود ندارد پس باید در این خانه رید . ( ریستن = ریدن ، معانی دیگری نیز دارد که ربطی به بیت ندارد ) [ هر کس خانۀ درونش از معرفت و مکارم اخلاقی تهی است به مثابۀ سرگین زار است . گر چه هیبتی صوری و جلوه ای کاذب داشته باشد . ]

چون نه یی بازی که گیری تو شکار / دست آموزِ شکارِ شهریار

از اینجا مولانا اولیاء الله را به شماری از پرندگان محبوب و خوش نام تشبیه می کند و اشخاص خام را دعوت به تحمّل ریاضات طریق سلوک می کند و می فرماید :

حال که تو بازِ شکاری نیستی که صیدی بگیری و بر دست سلطان بنشینی و طریق شکار بیاموزی . [ این بیت تا بیت 1263 متضمّن شرط است و بیت 1264 جواب شرط . مراد از «باز شکاری» عارف بِالله است که دست آموزِ شاه حقیقت یعنی حضرت حق است . ]

نیستی طاوسِ با صد نقش بند /  که به نقشت چشم ها روشن کنند

و طاووس نیستی که نقش و نگار فراوان داشته باشی که با تماشای نقش هایت چشم ها روشن شود . [ در این بیت «طاووس» کنایه از عارف بِالله است که با نقش و نگار مکارم و فضایل اخلاقی مزیّن شده است . ]

هم نه یی طوطی که چون قندت دهند / گوش ، سویِ گفتِ شیرینت نهند

و همچنین طوطی نیستی که به تو قند دهند و به سخنان شیرینت گوش فرار دهند . [ در این بیت «ولیِّ خدا» به طوطی تشبیه شده از آنرو که طوطی قند و شِکر را دوست دارد . پس ولیِّ خدا قند معرفت را از حق می گیرد و نکاتی نغز بر زبان می آورد یعنی مثلِ طوطی شیرین سخنی می کند . ]

هم نه یی بلبل که عاشق وار زار / خوش بنالی در چمن یا لاله زار

و نیز بلبل هم نیستی که عاشقانه در چمنزار یا لاله زار زیبا ناله سر دهی و نغمه سرایی کنی . [ در این بیت «عارف بِالله» به بلبل تشبیه شده است که در بوستان الهی ، الحان معنوی می سراید . ]

هم نه یی هُدهُد که پیکی ها کنی / نه چو لک لک که وطن بالا کنی

و هُدهُد هم نیستی که قاصدی کنی . و نیز مانند لک لک در بلندیها آشیانه برپا کنی . [ در این بیت «هُدهُد» کنایه از ولیِّ خداست که هادی و مرشد سالکان است . شیخ عطار می فرماید :

مرحبا ای هُدهُدِ هادی شده / در حقیقت پیکِ هر وادی شده

«لک لک» نیز کنایه از عارف بِالله (ولیِّ خدا) است . زیرا که این پرنده در بلندی آشیان می سازد . ولیِّ خدا نیز در مراتب عالیه الهی منزل دارد . ]

در چه کاری تو و ؟ بهرِ چِت خَرَند ؟ / تو چه مرغیّ و ؟ تو را با چه خورند ؟

پس تو به چه کاری مشغولی ؟ و برای چه باید همگان طالب و خریدار تو باشند ؟ تو چه پرنده ای هستی ؟ تو را باید با چه چیزی بخورند ؟ [ این بیت جواب شرط ابیات قبل می باشد . ]

زین دکانِ با مِکاسان برتر آ / تا دکانِ فَضل ، کِاللهَ اشتَرا

از این دکّان که در آن چانه فراوان زده می شود بالاتر بیا . تا به دکّانِ فضل الهی برسی که در آن دکان خداوند خریدار حَسناتِ توست . [ کِالله اشتری = اشاره به آیه 111 سورۀ توبه « خداوند ، جان و مالِ مومنان را به بهای بهشت خریده است » / مِکاس = به معنی چانه زدن در تقلیل بهای چیزی است . مَکاس نیز به معنی باجگیر است چنانکه دنیا محلِ یغماگری و غارت یکدیگر است . ]

کاله یی که هیچ خلقش ننگرید / از خَلاقَت آن کریم آن را خرید

متاعی که از شدّت فرسودگی کسی حاضر نیست بدان نگاه کند . خداوندِ کریم آن را از انسان می خرد . ( خَلاقَت = کهنگی و فرسودگی ) [ این بیت در مقام کرامت و بخشندگی حضرت حق است . «متاع کهنه» در اینجا کنایه از نَفسِ گُنه کار و معیوب آدمی است که در همه جا مردود است جز در بارگاه کریم آن یگانۀ غفار . ]

هیچ قلبی پیشِ او مردود نیست / زآنکه قصدش از خریدن سود نیست

در بارگاه رحمت الهی هیچ قلبی مردود نمی شود . زیرا قصد او از خریدن نَفسِ گُنه کار آدمی سود بردن نیست .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد