جواب طعنه زننده در مثنوی از قصور فهم خود | شرح و تفسیر

این نه آن شیرست ، کز وَی جان بَری / یا ز پنجۀ قهرِ او ایمان بَری

این شیر آن شیری نیست که از دستِ او جانِ سالم بدر بَری . و یا از پنجۀ قهرِ او ایمانُ سالمی از آنِ خود کنی . [ یعنی تو که به قرآنِ فارسی یعنی مثنوی شریف ، طعنه و تَسخُر وارد می آوری چگونه می توانی روحی پاک و ایمانی خالص داشته باشی ؟ ]

تا قیامت می زند قرآن نِدی / ای گروهی جهل را گشته فِدی

قرآن تا روزِ رستاخیز با زبانِ پُرمعنا ندا سر می ئهد که : ای کسانی که قربانی جهل و نادانی خود شده اید .

که مرا افسانه می پنداشتید / تخمِ طعن و کافری می کاشتید

شما بی خبران ، مرا افسانه می پنداشتید و پیوسته بَذرِ طعنه و سنیز با حق را در پهمۀ قلب و روح خود می کاشتید .

خود بدیدیت آنکه طعنه می زدیت / که شما فانی و افسانه بُدیت

شما خود دیدید که امثالِ شما که به قرآن کریم طعنه زدند. با این کار ، خود را تباه کردند و به افسانه مبدّل شدند . [ شما نیز مانندِ حق ستیزان و طعنه زنندگانِ پیشین ، همان فرجامِ شُوم را خواهید داشت . یعنی هلاک می شوید و چیزی از شما باقی نمی ماند مگر افسانه ای حقیر . همینطور طاعنانِ به مثنوی شریف نیز بقایی حقیقی ندارند هر چند که چند روزی مانندِ حُباب و خَس و خاشاک بر روی آب بمانند . ]

من کلامِ حقّم و قایم به ذات / قوتِ جانِ جان و ، یاقوتِ زَکات

در اینجا مولانا از زبانِ مبارکِ قرآنِ کریم به طاعنانِ لایَفهَم می گوید : من کلام حق هستم و قایم به ذاتِ او . و غذای معنوی حضرت حق ام و گوهری پاک و زبده ام . ( زکات = نخبه ، برگزیده ، طهارت ، پاکیزگی ) [ در اینجا مولانا ظاهراََ بر مَشربِ اشاعره رفته است . در باب کلام خداوند ، همۀ فرقه های مسلمان ، اجماعِ کامل دارند . یعنی همۀ آنها برای خدا ، صفتِ تکلّم قایل اند . امّا در چگونگی کلامِ او اختلافِ عمیقی وجود دارد . اشاعره کلام را صفتِ ذاتی حضرت حق می دانند و آن را قدیم و ازلی می شمرند و بر این قاعده ، قرآنِ کریم را نیز قدیم و ازلی می دانند و معتقدند که ترکیبِ حروف الفاظِ قرآن به همین شکل ثابت و لایَتَغیّر مانده است . حتی برخی از پیروانشان ، جلد و غلافِ قرآن را نیز قدیم و ازلی محسوب می داشتند . امّا شیعه و معتزله کلام را جزو صفاتِ فعلیّه می دانند و بر این اساس ، قرآنِ کریم را مخلوق و مُحدَث می شمرند . چرا که حقیقتِ کلام در نزدِ ایشان عبارت است از آشکار کردن نهانی های درون ، و لذا خداوند کلامِ خود را از طریقِ خلق و انشاء اصوات و الفاظ و یا خلقِ موجودات ایراد می کند . ]

نورِ خورشیدم ، فتاده بر شما / لیک از خورشید ناگشته جدا

من همانندِ نورِ خورشیدم که بر شما تابیداه ام . امّا در عینِ حال از ذاتِ خورشید نیز جدا نیستم . [ مولانا در بابِ حدوث و قِدَم قرآن راهی میانه و ابتکاری در پیش گرفته است . او می گوید : کلامِ الهی دو جنبه است . یکی جنبۀ قیان به ذاتِ قدیم خدا و دیگر جنبۀ صدور و تعلق آن به مخلوقِ حادث . نظیر شعاعِ خورشید که از یک سو به مبدأ نور و از یک سو به مقصدِ نور مربوط می شود . از جنبۀ اوّلش ثابت و از جنبۀ دومش متجدد و متغیّر است . ]

نَک منَم یَنبوعِ آن آبِ حیات / تا رَهانم عاشقان را از ممات

اینک چشمۀ آبِ حیات ، من هستم تا عاشقانِ حقیقت را از مرگِ حقیقی نجات دهم . [ یَنبوع = چشمۀ آب ، جمع آن یَنابیع ]

گر چنان گَند آزتان ننگیختی / جرعه یی بر گورتان حق ریختی

ای طاعنان به مثنوی شریف ، اگر از صفتِ حرص و آز و حسدِ شما بویِ مُتُعفّنِ عِناد و ستیزه گری بر نمی خواست . حق تعالی بر گورِ جسدتان ، جرعا ای از این آبِ حیاتِ معنوی می ریخت .

نه ، بگیرم گفت و پندِ آن حکیم / در نگردانم به هر طعنی سقیم

ظاهراََ از مولانا خواسته اند به خاطر ایمن شدن از طعن و قدح بدخواهان ، نظمِ مثنوی شریف را متوقف کنی . مولانا می فرماید : نخیر به هیچ وجه دست از انجامِ این رسالتِ معنوی و وظیفۀ خدایی برنمی دارم . بلکه سخن و اندرز آن حکیم ( حکیم سنایی ) را به گوش می گیرم و به خاطرِ شنیدن خُرده گیری هایِ بیمار گونه طاعنان ، دل از آن برنخواهم تافت . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد