شرح و تفسیر غزل شماره 91 دیوان سعدی شیرازی

شراب خوردۀ معنی چو در سماع آید / چه جای جامه ، که بر خویشتن بدرّد پوست

آن کسی که شراب حقیقت و معرفت نوشیده باشد ، وقتی که به پای کوبی برخیزد ، از شوق ، جامه نه ، بلکه پوست بر تن خویش خواهد درید . [ معنی = حقیقت ، معرفت / پوست بر خود دریدن = کنایه از رنج فراوان بردن ]

_ سماع = در لغت به معنی نغمه و آواز است و در اصطلاح صوفیه ، عبارت است از آواز خوش و آهنگ دل انگیز روح نواز و به طور مطلق قول و غزل و آنچه ما امروز از آن به موسیقی تعبیر می کنیم . که به قصد صفای دل و حضور قلب و توجّه به حق شنیده شود . تأثیر موسیقی در ذهن و درون انسان موضوعی نیست که محتاج شرح و بیان باشد به خصوص اگر در نظر بگیریم که صوفی عاشق و اهل دل و سر و کارش با تخیّلات زیبا و احساسات است و همواره می خواهد خود را نابود انگاشته ، در حق فانی گردد . برای ایجاد چنین حالتی و وصل به چنین عالَمی ، بهتر از موسیقی وسیلتی نمی توان یافت . سماع به محبّت و عاطفه قوّت می بخشد ، دل را نرم و احساسات را لطیف می کند . به تخیّلات شه پری می دهد تا به عالم لامکان و حضرت لایموت اوج می گیرد و ذهن اندک اندک کلمات و عبارات و اصوات و نغمات را فراموش می کند و از عالم اجسام به عالم ارواح می گراید و در آن عالم به سیر می پردازد ( فرهنگ اشعار حافظ ) .

هر آن که با رخ منظور ما نظر دارد / به ترک خویش بگوید که خصم عربده جوست

هر کس که به چهرۀ محبوب مورد نظر ما توجّهی داشته باشد ، باید خویش را فدا سازد . زیرا او چونان دشمنی ستیزه کار و تندخوست . [ منظور = مقصود و مراد / نظر داشتن = توجّه داشتن / عربده جو = ستیزه جو ]

حقیر تا نشماری تو آب چشم فقیر / که قطره قطرۀ باران چو با هم آمد جوست

مبادا به اشک چشم درویش بی توجّه بمانی و آن را به چیزی نشماری . از آن روی که قطرات اشک او وقتی به هم پیوست جوی می شود . [ تا = زنهار و آگاه باش / با هم آمدن = جمع شدن ]

نمی رود که کمندش همی بَرَد مشتاق / چه جای پند نصیحت کنان بیهده گوست ؟

مشتاق دوست ، خود نمی رود ، بلکه کمند عشق او را می برد و دیگر جایی برای اندرزهای نصیحت کنندگان یاوه سرای باقی نمی ماند . [ مشتاق = شیفته و عاشق / که = بلکه ]

چو در میانۀ خاک اوفتاده ای بینی / از آن بپرس که چوگان ، از او مپرس که گوست

وقتی در میان راه افتاده ای را دیدی ، از معشوق که مثل چوگان ضربه زده است بپرس که این افتاده کیست . نه از افتاده که همانند گوی ضربه خورده و حیران است . [  گوی = توپ و گلوله ای چوبین که در بازی چوگان از آن استفاده می شود / چوگان = چوبی با دستۀ راست و باریک و سرِ کج که با آن در چوگان بازی ، گوی را می زنند / بر خاک افتاده = کنایه از عاشق زار و ناتوان ]

چرا و چون نرسد بندگان مُخلِص را / رواست ، گر همه بد می کنی بکن که نکوست

چون و چرا کردن و دلیل خواستن ، حقِّ بندگان مخلص نیست ، اگر تو یکسره با ما بدرفتاری کنی نیکوست . همان کن که خواهی . [ چرا و چون = بحث و گفتگو ، مناقشه و چگونگی / مُخلِص = خالص و بی ریا ]

کدام سرو سهی راست با وجود تو قدر ؟ / کدام غالیه را پیش خاک پای تو بوست ؟

کدام سرو راست قامت با بودن راستی قامت تو قدر و منزلتی دارد ؟ و کدام غالیه در برابر خاک خوشبوی کوی تو می تواند ادّعای خوشبویی کند ؟ [ سرو سهی = درختی است همیشه سبز که قامت معشوق را بدآن تشبیه کنند و بر سه قسم است . سرو آزاد که شاخه های آن راست رُسته ، سرو سهی که دو شاخه اش راست رُسته و سرو ناز که شاخه هایش متمایل است . ( گل و گیاه در ادبیات منظوم فارسی ) / قدر = ارزش و اعتبار / غالیه = مادّه ای است خوشبو و سیاه رنگ مرکّب از مشک و عنبر و جز آن که موی را با آن خضاب کنند (لغت نامه) ]

بسی بگفت خداوند عقل و ، نشِنیدم / که دل به غمزۀ خوبان مده ، که سنگ است و سبوست

آن که خرد و عقلی داشت ، مرا بسیار نصیحت کرد که دل به کرشمه و ناز خوبان دادن ، همانند قرار دادن کوزه است در برابر سنگ . ( دریغا که به نصایح او گوش فرا ندادم . ) [ خداوند عقل = صاحب عقل ، دانا / غمزه = ناز و عشوه ، اشاره به چشم و ابرو / خوبان = جمع خوب به معنی زیبارویان / دل دادن = کنایه از عاشق و شیفته شدن / سنگ و سبو = کنایه از پایداری و فناپذیری ، تعبیری از دو مخالف در برابر یکدیگر قرار گرفتن ]

هزار دشمن اگر بر سرند سعدی را / به دوستی که نگوید به جز حکایت دوست

اگر بیش از هزار دشمن بر سر سعدی گرد آیند ، به دوستی سوگند که او جز حدیث دوست چیزی نخواهد گفت . [ به دوستی = قسم به دوستی / دوست = معشوق و محبوب ]

به آب دیدۀ خونین نبشته قصّۀ عشق / نظر به صفحۀ اوّل مکن که تُو بر تُوست

داستان عشق با اشک خونین نوشته شده است . فقط به صفحۀ اوّل و آغاز عاشقی منگر ، همۀ آن را مطالعه کن تا دریابی که خکایت عشق لایه به لایه است و زیر هر لایه سوز و گدازی دیگر وجود دارد . [ تُو بر تُو = لا به لا ، به دنبال هم ، فراوان و بسیار ]

شرح و تفسیر غزل 90                     شرح و تفسیر غزل 92