شرح و تفسیر غزل شماره 57 دیوان سعدی شیرازی

چون خِضر دید آن لب جان بخش دلفریب / گفتا : که آب چشمۀ حیوان دهان توست

هنگامی که خضر لبان فریبا و حیات بخش تو را دید ، گفت براستی دهان تو سرچشمۀ آب حیات بوده است و من به خطا سراغ آن را در جای دیگری می گرفته ام . ( در این بیت «دهان» به «آب چشمۀ حیوان» تشبیه شده است . )

[ توضیح خِضر و چشمۀ حیوان در شرح بیت سوم از غزل شماره 53 ]

یوسف به بندگیت کمر بسته بر میان / بودش یقین که مُلک ملاحت از آنِ توست

یوسف که مظهر زیبایی است ، در برابر تو کمر خدمت به میان بسته است . زیرا او هم به یقین باور داشت که تو یگانه فرمانروای سرزمین زیبایی هستی . [ ملاحت = نمکین بودن ، زیبا و دلربا بودن / کمر بر میان بستن = کنایه از آماده کاری شدن ]

_ یوسف = محبوب ترین پسر یعقوب است . او و ابن یامین از زنی به نام راحیل و ده برادر دیگر از مادری جدا بودند . یوسف بسیار زیبا بود و مورد محبّت پدر قرار داشت . برادران دیگر جز ابن یامین (برادر تنی یوسف) به او حسد می بردند و سرانجام او را در چاه انداختند و کاروانی او را از چاه بیرون آورد و در مصر به غلامی فروخت . عزیز مصر او را خرید و به خانه برد و در آنجا همسر عزیز مصر (زلیخا) به او اظهار عشق کرد ، امّا یوسف از گناه سر باز زد . چنین شد که زلیخا به او تهمت زد و او را به زندان افکندند . سرانجام یوسف به خاطر دانستن تعبیر خواب از زندان رهایی یافت و در مصر به پادشاهی رسید . ( فرهنگ تلمیحات ) .

هر شاهدی که در نظر آمد به دلبری / در دل نیافت راه که آنجا مکان توست

از زمانی که دل به تو سپرده ام . دیگر هر زیبارویی که برای دلربایی جلوه آغاز می کند ، به دلم راه نمی یابد . زیرا قلب من تنها به تو تعلّق دارد . [ شاهد = معشوق زیبا ]

هرگز نشان ز چشمۀ کوثر شنیده ای ؟ / کُاو را نشانی از دهن بی نشان توست

آیا هرگز نشانی از چشمۀ بهشتی کوثر شنیده ای ؟ گویا برای نمودن رهان زیبا و شیرین توست که بی نشان است . [ دهان بی نشان = در سنّت ادبی ایران دهان معشوق را به هیچ تشبیه کرده اند و دهان هر چه کوچک تر باشد زیباتر است . ]

_ کوثر = نام حوض یا چشمه یا نهری است در بهشت که اهل تفسیر را در باب آن گفتگوهاست . بر اساس روایات سرچشمۀ آن سدرة المنتهی است و پایه هایش در زیر عرش قرار دارد . سنگ ریزه های آن مروارید و پهنای آن میان مغرب و مشرق است . بر طبق روایات شیعه ، ساقی آن علی بن ابی طالب (ع) است که دوستان را از آن سیراب کند و دشمنان را تشنه به جهنم فرستد . به عدد ستارگان آسمان قدح هایی بر کنار آن نهاده اند از مروارید سرخ که هر کس از آن قدح ها بخورد ، تشنه نشود و هر کس از آن وضو سازد هرگز ژولیده موی و خاک آلود نگردد . پیامبر اسلام (ص) گفته است : کوثر نهری است که به حوض من می ریزد و حوض من بین صنعا و اردن است که درازی آن را سواری تندرو در یک ماه بپیماید . از شیر سفیدتر است و از عسل شیرین تر و از کف نرم تر . قدح های آن از نقره است . هر کس شربتی از آن بخورد ، هیچگاه تشنه نشود .

از رشک آفتاب جمالت بر آسمان / هر ماه ، ماه دیدم چون ابرُوان توست

در آغاز هر ماه در آسمان ماه را می بینم که در اثر رشک و حسد بردن بر جمال زیبایت وجودش کاسته می گردد و به سان ابروان تو باریک و هلالی می شود . [ رشک = حسد ]

این باد روح پرور از انفاس صبحدم / گویی مگر ز طُرّۀ عنبرفشان توست

این باد که در اثر بوی خوش صبحگاهی روح نواز گشته ، گویی از گیسوی عنبرفشان تو وزیدن گرفته است . [ انفاس = جمع نفس / انفاس صبحدم = نسیم بامدادی / مگر = یقیناََ همانا / طرّه = موی جلوی پیشانی ، زلف تابدار و آراسته / عنبر = ماده ای چرب و خوشبو و سیاه رنگ که از رودۀ نوعی وال یا ماهی عنبر (کاشالو) می گیرند . / عنبر فشان = معطّر ]

صد پیرهن قبا کنم از خرّمی ، اگر / بینم که دست من چو کمر در میان توست

اگر دست خود را مثل کمربندی در میان تو ببینم و تو را در آغوش بگیرم . از شادمانی صد پیراهن خویش را می درم . [ قبا = جامه ای بلند که جلو آن تا پایین باز است و معمولاََ با بند و قیطان بسته می شود / کمر = کمربند / پیراهن قبا کردن = کنایه از پیراهن چاک و پاره کردن ]

گفتند میهمانی عشّاق می کنی / سعدی به بوسه ای ز لبت میهمان توست

شنیده شده است که عاشقان را مهمان می کنی . پس سعدی را به یک بوسه مهمان کن .

شرح و تفسیر غزل 56                      شرح و تفسیر غزل 58