شرح و تفسیر غزل شماره 122 دیوان سعدی شیرازی

ای که منظور ببینیّ و تأمّل نکنی / گر تو را قوّت این هست ، مرا امکان نیست

ای کسی که یار مورد نظر را می بینی و با تأمل در او می نگری ، اگر تو می توانی چنین رفتار نمایی ، من توان این کار را ندارم . [ تأمل کردن = نیک نگریستن و دیدن / منظور = مجازاََ به معنی معشوق و محبوب ]

ترک خوبان خطا عین صواب است ، ولیک / چه کند بنده که بر نَفس خودش فرمان نیست ؟

زیبارویان شهر حسن خیز ختا را ترک کردن کاملاََ به جا درست است ، امّا من که بر نَفس خویش حکم و سلطه ای ندارم و بر این ترک قادر نیستم چه کنم ؟ [ خوبان = جمع خوب به معنی زیبارویان / خطا = ختا ، نام سرزمینی است در ترکستان و در ناحیه چین شمالی که به داشتن زیبارویان مشهور بوده است / فرمان = حکم و دستور ]

من دگر میل به صحرا و تماشا نکنم / که گلی همچو رخ تو به همه بستان نیست

من دیگر به صحرا و تماشای آن میلی ندارم ، زیرا در تمام بستان هیچ گلی را نمی توانم یافت که چونان چهرۀ تو زیبا باشد .

ای پری روی مَلَک صورت زیبا سیرت / هر که با مِثل تو اُنسش نَبُوَد ، انسان نیست

ای کسی که رخساره ات به پری می ماند و صورتت به فرشته و و باطنی نیکو داری . هر کس که با چون تویی الفت نگیرد آدمی نیست . [ پری = جنّ مؤنّث که موجودی است از عالَم غیر مرئی که با جمال خود انسان را می فریبد / سیرت = روش و رفتار ، خوی و عادت ]

چشم برکرده بسی خَلق که نابینااند / مَثَل صورت دیوار که در وی جان نیست

بسیاری از مردم چشم گشوده اند که تو را ببینند ، امّا بصیرتی ندارند و مثل تصویرهای روی دیوار بی جان اند .  [ چشم برکردن = چشم باز کردن و  نگریستن / صورت = عکس و تصویر ، نقش و نگار ]

درد دل با تو همان بِه که نگوید درویش / ای برادر ، که تو را درد دلی پنهان نیست

ای برادر ، بهتر است که درویش درد دل خود را با تو در میات ننهد ، زیرا تاو به دلیل نداشتن درد پنهان در دل ، اندوه دل را درنمی یابی . [ درد = احساس نیاز و تمنّای شدید برای رسیدن به معشوق / درد دل = غم و اندوه درونی ، سوز عشق ]

درویش = در لغت به معنی خواهنده از درها و گداست . فقیرانی که گدایی کنند و با آواز خوش شعر خوانند و تبرزین بر دوش و پوست حیوانی چون گوسفند و شیر و امثال آن بر پشت دارند و موی سر دراز و آویخته و موی ریش و سبلت ناپیوسته و ژولیده دارند (یادداشت مرحوم دهخدا) . و در اصطلاح کسی را گویند که ترک دنیا و عوارض آن کرده باشد و در قبال ناملایماتی که نتیجۀ این ترک است ، صبر و تأمل و شکیبایی و خرسندی یافته است تا از ثمرات آن بهره مند شود . افلاکی از قول شمس تبریزی آورده است : « چهار چیز عزی ز است : توانگر بردبار ، درویش خرسند ، گناهکار ترسکار و عالِم پرهیزکار . هر که توانگری جوید ، درویشی نماید و هر که در درویشی صبر کند ، به توانگری رسد » ( مناقب العارفین ، 655 ، به نقل از شرح اصطلاحات تصوّف

آن که من در قلم قدرت او حیرانم / هیچ مخلوق ندانم که در او حیران نیست

کسی که قلم قدرت او مرا متحیّر ساخته ، پروردگاری هست که تمامی آفریدگان را به حیرت واداشته و کسی را نمی شناسم که حیران او نباشد . [ دانستن = شناختن / قلم قدرت = کنایه از حکم خداوندی ]

سعدیا ، عمر گران مایه به پایان آمد / همچنان قصّۀ سَودای تو را پایان نیست

ای سعدی ، عمر عزیز به انتها رسید ، ولی هنوز داستان عشق تو به سر نیامده است . [ همچنان = همان ، به درستی / سودا = یکی از اخلاط اربعه که غلبۀ آن موجب عشق و هوس و خیال ( مالیخولیا ) می شود ]

شرح و تفسیر غزل 121                     شرح و تفسیر غزل 123