گفت : نار از خاک بی شک بهتر است / من ز نار و او ز خاکِ اَکدَر است

ابلیس گفت : بی گمان ، آتش از خاک بهتر است . من از آتش فروزانم و او از خاکِ تیره . [ نار = آتش . اَکدَر = تیره و تیره تر ]

پس قیاسِ فرع ، بر اصلش کنیم / او ز ظلمت ، ما ز نورِ روشنیم

پس قیاسِ فرعی ابلیس را با اصلش می سنجیم . قیاس ابلیس این است که آدم از تاریکی است و ما ابلیسان از نوریم . ظلمت ، فرع بر نور است و نور اصل است . بنابراین نشاید که اصل تابع فرع شود .

گفت حق : نَی ، بَل که لااَنساب شد / زهد و تقوی ، فضل را مِحراب شد

حق تعالی گفت : قیاس کردن فرع بر اصل ، اعتبار ندارد . زیرا تنها پارسایی و پرهیزکاری ، مِحراب و قبله گاه فضل و شرف است نه حسب و نسب . [ مصراع اول اشارت است به آیه 101 سوره مومنون « آنگاه که در صور دمند . در آن روز خویشاوندی ها نباشد و همدیگر را نپرسند » و مصراع دوم اشارت است به آیه 13 سوره حجرات « همانا گرامیترین شما در نزد خداوند ، پرهیزکارترین شماست … » ]

این نه میراثِ جهانِ فانی است / که به اَنسابش بیابی ، جانی است

پارسایی و پرهیزکاری ، میراث این جهان میرا و فانی نیست که آن را به واسطۀ نَسَب ها بیابی و یا فقط با شرف نیاکان به دست آوری . بلکه این میراث ، روحانی است و فقط با ارشاد صحیح روحانی می توان بدان رسید . [ جانی = منسوب به جان ، منظور امور روحانی و معنوی است ]

بلکه این میراثهایِ انبیاست / وارثِ این ، جانهایِ اتقیاست

بلکه این میراث یعنی پارسایی و پرهیزکاری ، میراث پیامبران است و وارث این میراثِ روحانی ، جانها و ارواح پرهیزکاران است . [ اتقیا = جمع تقی به معنی پرهیزکار ]

پورِ آن بوجهل ، شد مومن عِیان / پورۀ آن نوح شد از گمرهان

برای مثال ، پسرِ ابوجهل ، آشکارا مومن شد ولی پسر نوح نبی (ع) در سلک گمراهان قرار گرفت . [ عِکرمة مانند پدرش ابوجهل از سرسخت ترین دشمنان رسول خدا بود . لیکن او پس از فتح مکه به اسلام گروید و اسلام آوردنش نیز خالص بود . در جنگ هایی شرکت جُست و سرانجام در واقعه پرموک در سن 62 سالگی به شهادت رسید . ( اعلام زِرِکلی ، ج 5 ، ص 44 ) ]

زادۀ خاکی ، منوّر شد چو ماه / زادۀ آتش توی ، رَو رُو سیاه

فرزندی که از خاک زاده شد همچون ماه تابان گشت . ای ابلیسِ روسیاه تو زادۀ آتشی ، برو و تفاخر بر حسب و نَسب را رها کن .

این قیاسات و تَحرّی ، روزِ ابر / یا به شب ، مرقبله را کرده ست حَبر

این قیاسها و کنجکاویها در روزِ ابری و یا شبِ تاریک ، به وسیله عالِم دین انجام می شود . [ هنگامی که هوا ابری شود و یا شبِ تاریک و موجب نامعلوم شدن قبله گردد . عالِمان دین ، قیاسها و جُستارها را در این موارد مجاز دانسته اند . پس وقتی که قبلۀ حقیقت ، عریان نباشد . آدمی به قیاس و گمان دست می زند . [ تَحَرّی = جستجو . حَبر = دانشمند ]

لیک با خورشید و کعبه پیشِ رُو / این قیاس و این تَحرّی را مجو

ولی وقتی که خورشید ، نمایان باشد و کعبه در پیشِ چشم تو عیان ، دیگر روا نیست که به دنبال این قیاسها و جستجوها بروی .

کعبه نادیده مکن ، رُو زو متاب /  از قیاس ، الله و اَعلَم بِالصّواب

از روی قیاس ، کعبه را ندیده مگیر و از آن رُخ برمتاب . که خدا به راستی و درستی ، داناتر است . [ خلاصه مطلب اینکه قیاسات آدمی تا آنجا اعتبار دارد که حقیقت در ظهور نیامده است . اما همینکه حقیقت به ظهور آمد دیگر قیاسات بکار نیاید ]

چون صفیری بشنوی از مرغِ حق / ظاهرش را یاد گیری چون سَبَق

مثلا اگر از مرغِ حق بانگی بشنوی . تنها ظاهرش را مانند یک درس یاد گرفته ای . اولیاءالله مرغانِ روضۀ رضوان هستند و به کلامِ حق ، ناطق اند . ولی ظاهرگرایان ، تنها الفاظی از آنان را از حفظ می کنند و برای خودنمایی بدان ناطق می شوند . بی آنکه ریشه ای در درونشان داشته باشد . چنانکه در بیت 319 همین دفتر آمده است .

حرف درویشان بدزد مردِ دون / تا بخواند بر سلیمی ز آن فسون

وانگهی از خود قیاساتی کُنی / مرخیالِ محض را ، ذاتی کُنی

سپس با گمان فاسد و اندیشه تباهت ، قیاسهایی می آرایی و آن خیالِ محض را وجود می بخشی . یعنی خیالات و اوهامی که با قیاس عقلِ جزیی از کلمات مرغان الهی به دست آورده ای . خیال می کنی که به حقیقت کلام آنان واقف شده ای .

اصطلاحاتی است مر ابدال را / که نباشد ز آن خبر ، اقوال را

اولیاء اصطلاحاتی در میان خود دارند که اهلِ قیل و قال و فارغان از حقیقت از آن اطلاعی ندارند . [ عرفا و مُتُصَوِفِه ، حقایق عرفانی را با زبان رمز و کنایه بیان می داشتند و کلمات را در معانی مجازی خود بکار می گرفتند و پیروان خود را به کتمان سِرّ و لب فروبستن توصیه می نمودند .

هر که را اَسرارِ حق آموختند / مُهر کردند و دهانش دوختند

عارفان که جامِ حق نوشیده اند / رازها دانسته و پوشیده اند

خاصه از قرنِ پنجم هجری به بعد در ادبیات و شعر ، زبان رمز و تمثیل در مباحث عرفانی تداول یافت و کلماتی از قبیل خال و خط و لبِ لعل و چاهِ زنخدان و چشم و ابرو و زنجیر زلف و. … در معانی عرفانی بکار گرفته شد تا هر نااهلی از آن سر درنیاورد و معترض ایشان نشود . ( بحثی در تصوف ، ص 8 به بعد )

مَنطِق الطیری به صوت آموختی / صد قیاس و صد هوس افروختی

تو زبانِ مرغانِ الهی و انبیا و اولیاء را فقط از راه صوت و حرف یاد گرفته ای و سپس با سلیقه و طبع خود ، برای آن قیاسهای فراوان آراسته ای و هوسهایت را شعله ور کرده ای . [ منطق الطیر به معنی زبان مرغان و سخن گفتن مرغان است و اشارت است به آیه 16 سوره نمل . « و سلیمان که وارثِ مُلکِ داود شد ( و مقام سلطنت و خلافت یافت ) به مردم گفت : که ما را زبان مرغان آموخته اند … » ]

همچو آن رنجور ، دل ها از تُو خَست / کَر به پندارِ اِصابت گشته مست

مانند قلب آن بیمار که از سخنان قیاسی آن مرد ناشنوا رنجیده خاطر شد . در حالیکه آن ناشنوا خیال میکرد که به نتیجه درست رسیده و از این بابت سرمست شده بود .

کاتبِ آن وحی ، از آن آوازِ مُرغ / بُرده ظَنّی کو بُوَد انبازِ مُرغ

یا مثلا مانند آ ن کاتب وحی که از آواز آن مرغِ حق ( پیامبر که ناطق به حقایق الهی و اسرار ربّانی است ) گمان کرد که وی با آن مرغ ، هم آواز است . در حالیکه چنین نبود .

مُرغ ، پَرّی زد ، مر او را کور کرد / نَک فر و بُردش به قعرِ مرگ و درد

مُرغ ، پری بر رخسار او زد و چشمانش را کور کرد . یعنی آن کاتب هر چند که چشم باطنش تا حدی روشنی داشت ولی حضرت نبی (ص) بر وی پَرّ قهر خود را زد و او را به قعر مرگ و دوزخ افکند .

هین به عکسی یا به ظَنّی هم شما / در میفتید از مقاماتِ سَما

آگاه باشید که شما نیز مبادا به سبب گمان ناصواب و یا اینکه به واسطۀ روحانیت عاریتی که از فیض وجود اولیاء گرفته اید خود بین شوید و از مراتب عالی آسمانی به مرتبۀ دونِ حیوانی سقوط کنید .

گر چه هاروتید و ماروت و فزون / از همه ، بر بام نَحنُ اَلصّافّون

اگر چه شما هاروت و ماروت هستید و در عالی ترین مرتبۀ ملکوتی قرار دارید . [ مصراع دوم اشارت است به آیه 165 سوره صافّات که می فرماید « کسی از ما نیست جز آنکه مقامی معیّن دارد . ما در پرستش خدا صف آراسته ایم . ماییم ستایشگر خداوند » ]

بر بَدی هایِ بَدان ، رحمت کنید / بر منی و خویش بینی کم تنید

نسبت به بَدی هایی که از مردم سر می زند مهربانی و احسان کنید و خودپسندی و تکبر را پیشه خود مسازید . [ عُجب و خودبینی ، بدترین آفتِ اهلِ ایمان است . آنان که به طاعت و عبادت خود مغرور می شوند از صراط هدایت خارج شده اند و خود نمی دانند . ( تنیدن = در اصل به معنی بافتن است . اما در اینجا به معنی به کاری پرداختن آمده است . این فعل بدین معنی در مثنوی فراوان آمده است ) ]

هین مبادا غیرت آید از کمین / سرنگون افتید در قعرِ زمین

آگاه باشید که مبادا غیرتِ الهی از کمینگاه به در آید . آن وقت است که سرنگون در ژرفای زمین بیفتید .

هر دو گفتند : ای خدا فرمان ، تو راست / بی اَمانِ تو ، امانی خود کجاست ؟

هر دو یعنی هاروت و ماروت گفتند : ای خدا فرمان ، فرمانِ توست . و بی آنکه تو امان و حفاظت دهی . امان کجا پیدا می شود ؟ یعنی پیدا نمی شود .

آن همی گفتند و دلشان می طپید / بَد کجا آید ز ما ؟ نِعمَ العبید

هاروت و ماروت این حرف را زدند ولی قلبشان به سویِ عالَمِ بشریت و مادّیت مایل بود و برای حکمرانی ، قلبشان می تپید و زیر لب می گفتند : از ما بدی کی سر می زند ؟ ما که نیکو بندگانیم .

خار خارِ دو فرشته ، هم نَهِشت / تا که تخمِ خویش بینی را نَکِشت

خواهش ها و وساوس درونی آن دو ، تا تخم خودبینی را در نهادشان نکاشت . راحت و آسوده سان نگذاشت . [ خار خار = دغدغه ، اضطراب . دلواپسی که در اثر تمایل به چیزی در انسان پیدا می شود . نَهِشت = فرو ننهاد ، ترک نکرد ]

پس همی گفتند کای اَرکانیان / بی خَبر از پاکیِ روحانیان

پس هاروت و ماروت از سرِ خودبینی می گفتند : ای کسانی که از اجسام و عناصر مادّی آفریده شده اید . ای کسانی که از قداست و طهارت موجودات روحانی بی خبرید . [ ارکانیان = جمع رُکن به معنی پایه و ستون است . این اصطلاح در مثنوی به معنی جسمانیان در مقابل روحانیان بکار رفته است ]

ما برین گردون ، تُتُق ها می تنیم / بر زمین آییم و شادَروان رنیم

ما کسانی هستیم که بر این سپهر گردون ، پرده هایی نورانی از طاعات و عبادات می بافیم و پدید می آوریم و چون به زمین می آییم ، شادروان می زنیم . یعنی بساط عدل و داد می گسترانیم . [ تُتُق = سراپرده . شادروان = سایه بان ، سراپرده ، نام لحنی از سی لحنِ باربد است که به شادروان مروارید معروف است ]

عدل توزیم و عبادت آوریم / باز هر شب سویِ گردون بَر پَریم

در زمین داد می گسترانیم و عبادت و طاعت بجا می آوریم . و هر شب به سوی آسمان پرواز می کنیم . [ توزیدن = صورت دیگر توختن است به معنی اندوختن و گزاردن است . عدل توزیم یعنی عدالت را اجرا می کنیم و آن را در زمین می گسترانیم ]

تا شویم اُعجوبۀ دَورِ زمان / تا مَهیم اندر زمین ، امن و امان

تا اینکه اُعجوبۀ دوران شویم و مایۀ شگفتی روزگار . و تا اینکه در روی زمین ، امان و آرامش پدید آوریم .

آن قیاسِ حالِ گردون بر زمین / راست ناید ، فرق دارد در کمین

ولی آن دو از این نکته غافل بودند که وضع و حال آسمان با اوضاع و احوال زمین قابل مقایسه نیست و چگونگی و کیفیت آن دو با هم خیلی فرق دارد و این تفاوت ، در کمین است . یعنی نهان است و به چشم های ظاهربین در نمی آید . [ آن دو ، قیاسی مع الفاروق کرده بودند . بدین گونه که همانطور که در آسمان ، موجودات آسمانی ، امرِ حق را عصیان نمی کنند . پس لزوماََ حال انسان ساکن در زمین و مقید به شهوات و امیال نیز همین طور است . در حالی که چنین نیست . جاهلان و مبتدیان نیز گاهی کار پاکان را قیاس از خود می گیرند و به بیراهه می روند . ]