آدمی عالم اصغر است و یا عالم اکبر است | شرح و تفسیر

ظاهرِ آن شاخ ، اصلِ میوه است / باطناََ بهرِ ثمر شد شاخ ، هست

برای مثال ، هر چند ظاهراََ درخت ، اصل میوه است . یعنی موجبِ پیدایش میوه می شود . امّا در حقیقت درخت به خاطرِ میوه پدید آمده است .

گر نبودی میل و امیدِ ثمر / کی نشاندی باغبان بیخِ شَجَر ؟

زیرا اگر باغبان به تولید میوه مایل نبود و بدان امید نداشت . چگونه ممکن بود که ریشۀ درخت را در خاک بنشاند ؟ یعنی در آن صورت هیچ درختی نمی کاشت .

پس به معنی آن شجر از میوه زاد / گر به صورت از شجر بودش وِلاد

بنابراین معلوم شد که در واقع درخت از میوه پدید می آید هر چند که به ظاهر میوه از درخت پدید می آید .

مصطفی زین گفت کآدم وَ انبیا / خَلفِ من باشند در زیرِ لِوا

از همین رو بود که حضرت محمّد مصطفی (ص) فرمود که آدم و پیامبرانِ دیگر در زیرِ پرچمِ من و پشتِ سرِ من هستند . [ خَلف = پشت سر ، گروهی که بعدِ گروهی آیند ]

بهرِ این فرموده است آن ذُوفنون / رمزِ نَحنُ الآخِرونَ السّابقون

و برای همین بود که آن صاحبِ کمالاتِ مختلف یعنی حضرت ختمی مرتبت (ص) رمز حدیث « ما پیشینیم ، هر چند که به ظاهر پسینیم » را آشکار کرد . ( اشاره است به حدیثی که توضیح آن در شرح بیت 3056 دفتر دوم آمده است . [ ذوفنون = صاحب هنرها ، کسی که هنرهای بسیار دارد ، در اینجا منظور کسی است که کمالاتِ بسیار دارد ]

گر به صورت من ز آدم زاده ام / من به معنی جَدِّ جدّ افتاده ام

هر چند که من بر حسبِ ظاهر از حضرت آدم (ع) زاده شده ام ، امّا من بر حسب باطن ، جدِّ بزرگِ او هستم .

کز برای من بُدَش سجدۀ مَلَک / وز پیِ من رفت بر هفتم فلک

زیرا فرشتگان به خاطرِ من بر آدم سجده کردند و آدم به واسطۀ نورِ من بر فلک هفتم صعود کرد . یعنی به اوجِ تعالی و کمال رسید .

پس ز من زایید در معنی ، پدر / پس ز میوه زاد در معنی ، شجر

بنابراین بر حسبِ باطن ، پدر از من متولد شد و باطناََ درخت از میوه پدیدار گشت .

اوّلِ فکر ، آخِر آمد در عمل / خاصه فکری کو بُوَد وصفِ ازل

فکری که در آغاز پدید می آید ، عملاََ در مرحلۀ آخر به اجرا درمی آید . بخصوص فکری که موصوف به صفتِ ازلیّت باشد . [ این بین بیانگر یکی از قواعدِ معروفِ حکماست که می گویند هر صانع و فاعلی ، نخست نتیجه و غایتِ عمل را منظور می دارد و سپس بدان عمل می پردازد . مثلاََ نجّار ، ابتدا نشستن پشتِ میز را در ذهنش می آورد و سپس شروع به ساختن میز می کند .

حاصل اندر یک زمان از آسمان / می رود ، می آید ، ایدر کاروان

در اینجا مولانا سخن را باز می گرداند به بیت 513 دفتر چهارم ( بخش قبل ) و به نتیجه گیری می پردازد و می گوید : خلاصۀ کلام اینکه کاروان هر لحض از آسمان به سوی زمین می آید و بازمی گردد . ( ایدر = اینجا و منظور از آن در این بیت زمین و عالم اسفل است )  [ منظور از آسمان ، آسمان معنا یعنی عالمِ الهی و جهان روحانی است و منظور از «کاروان» به چند وجه قابلِ حمل است . یکی آنکه منظور از آن ، کاروانِ موجودات باشد که به مشیّتِ ازلی و ارادۀ لم یَزلی خداوند موجود می شوند و معدوم می گردند . و این زنجیرۀ خلق مداوم و آفرینش نو به نو را صوفیه تجدّدِ امثال و یا تبدّلِ امثال گویند . ( توضیح در شرح بیت 2036 دفتر اوّل ) . وجه دیگر آنکه منظور از کاروان ، کاروانِ فرشتگان باشد که دائماََ از آسمان به سوی زمین در رفت و آمد هستند . وجه سوم اینست که منظور از کاروان ، فیوضاتِ الهی و نفحاتِ سبحانی باشد که توضیح این مطلب در شرح بیت 1951 دفتر اوّل آمده است . ]

نیست بر این کاروان این ره دراز / کی مَفازه زَفت آید با مُفاز ؟

این راه بر این کاروان دراز نیست ، کی ممکن است که بیابان در نظر انسان نیرومند و پیروزمند ، بزرگ و بی انتها بیاید ؟ یعنی نمی آید . ( مُفاز = پیروز گردانیده شده ) [ مولانا در این بیت می گوید بُعدِ زمان و مکان و حلقه های تو در توی قوانین حاکم بر طبیعت در مقابلِ عالمِ روحانی کمترین مانعی نمی تواند پدید آورد . چنانکه مسئلۀ معراج رسول اکرم (ص) و طی الارض اولیاء الله که از مسلّمات است خود شاهدی است بر اثبات این بیت . مولانا می گوید سیر روحانی در «لازمان» و «لامکان» صورت می گیرد و قید و بندهای عالم طبیعت نمی تواند سدّی در برابر این سیر پدید آورد . مَفازة در اینجا به معنی بیابان است و منظور از آن در این بیت هامونِ دنیاست . که این هامون هر چند برای اهلِ دنیا طویل و فسیح است امّا برای روشن بینان و عارفان ، کوچک و کم مسافت است . ]

دل به کعبه می رود در هر زمان / جسم طبعِ دل بگیرد ز امتنان

برای مثال ، دل انسان هر لحظه به کعبه می رود و جسم نیز بر اثرِ لطف و احسان الهی خوی و خصلت قلب را به خود می گیرد . یعنی جسمِ خاکی نیز تابعِ روح می شود . ( اِمتنان = سپاس داشتن ، نعمت دادن ) [ نورانیت روح ، به جسم نور و لطافت می بخشد درست مانندِ سیمی که در لامپ روشن می شود و جسمِ شیشه ای لامپ را سراپا منوّر می سازد . بنابراین هر گاه دل بخواهد با جایی تماس بگیرد در لحظه ای موجی می فرستد و به مقصود می رسد . ]

این دراز و کوتهی مر جسم راست / چه دراز و کوته آنجا که خداست ؟

این درازی و کوتاهی مربوط به جسم است و اِلّا در مرتبۀ الهی مسئلۀ درازی و کوتاهی جسمانی چه مفهومی دارد ؟ یعنی هیچ مفهومی ندارد .

چون خدا مر جسم را تبدیل کرد / رفتنش بی فرسخ و بی میل کرد

همینکه خداوند ، جسمِ انسان را به خواصِ روحی مبدّل کند و از خاصیّتِ مادّی و جسمی مبرّا سازد . جسم با این تحوّلِ جوهری ، بدون فرسنگ و میل طی طریق می کند . [ از امِّ هانی ( خواهر گرامی حضرت علی (ع)) نقل شده است که حضرت نبی اکرم (ص) نماز عشا را در خانۀ ما گزارد و همانجا خوابید و چون پیش از سپیده دم ، او را برای نماز صبح بیدار کردیم برخاست و گفت : ای امِّ هانی همانطور که دیدی نماز عشا را با شما و در خانۀ شما گزاردم . امّا بدان که بعد از نماز عشا به بیت المقدس رفتم و در آنجا نیز نماز گزاردم و اینک مجدداََ نماز صبح را با شما و در خانۀ شما می گزارم ( السیرة النبویّة ( ابن هشام ) ، ج 2 ، ص 43 ) . مولانا در این بیت و ابیات پیشین این مطلب را بیان می کند که هر گاه روح به انوارِ الهی روشن شود . جسم را نیز تحتِ تصرّفِ خود قرار می دهد و خواصِ روحانی خود را بدان سرایت می دهد و در نتیجه از قید زمان و مکان می رهد ( در میان مفسران قرآن کریم ، امام فخر رازی در التفسیر الکبیر ، ج 20 ، این مطلب را به نحوِ تحلیلی بیان کرده است و با براهینِ عقلی و نقلی ثابت کرده است که معراج نبی اکرم (ص) همراه با جسمِ شریفشان بودن نه فقط با روح . ) ]

صد امید است این زمان ، بردار گام / عاشقانه ای فتا خَلِّ الکلام

ای جوان ، اینک عاشقانه گام بردار و سخن را رها کن که امیدِ بسیار می رود . ( خَلِّ الکلام = سخن را رها کن ) [ ای سالکی که هنوز خام و جوانی و به مقصد نرسیده ای ، حال که این حقایق و اسرار را دریافتی . عاشقانه طی طریق کن که امیدها وجود دارد و دست از قیل و قال بردار که در طریقت ، قیل و قال ها و چون و چراهای نابهنگام ، سنگِ راه است . ]

گر چه پیلۀ چشم بر هم می زنی / در سفینه خفته یی ، ره می کُنی

اگر چه تو پلک چشمِ خود را بر هم می زنی . یعنی هر چند تو ظاهراََ بیداری و با مردم حشر و نشر داری امّا در واقع در کشتی خوابیده ای و راها را درمی نوردی . [ سفینه = با توجه به بخش بعدی کنایه از مردان الهی است یعنی هر چند ظاهر تو با خلایق است امّا در واقع مصاحبت و هدایت اولیاء تو را در دریای خروشان دنیا و مهالکِ آن آرام و بی دغدغه به ساحلِ نجات می رساند به شرط آنکه به ذیل عنایت و هدایت اولیاء چنگ بزنی . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد