جمع آمدن اهل آفت هر صباح بر در صومعۀ عیسی | شرح و تفسیر

جمع گشتندی ز هر اطراف خلق / از ضریر و لنگ و شلّ و اهلِ دلق

مردم از کور و لنگ و افلیج و ژنده پوش از هر طرف در آن صومعه گِرد می آمدند . [ ضریر = نابینا ]

بر دَرِ آن صومعۀ عیسی صَباح / تا به دَم ، اوشان رهانَد از جُناح

این حاجتمندان ، هر بامداد به پرستشگاهِ حضرت عیسی (ع) می آمدند تا آن حضرت ، ایشان را با نَفَسِ گرمِ خویش از گناه و یا امراضِ مختلف نجات دهد . [ جُناح = لفظاََ به معنی گناه و بِزه است . با این تقدیر ، آنان می خواستند که از آن حضرت ، راهِ وصول به هدایت را بیاموزند . ولی سیاقِ ابیات حاکی از این است که آنان از او می خواستند که از امراضِ گوناگون نجات یابند . برخی از شارحان جُناح را جَناح ( = بال )  فرض کرده و نیز کلمه «از» را تعلیلی گرفته اند و چنین معنی کرده اند . به علتِ اینکه حضرت عیسی (ع) به ایشان بال و پَرِ سلامتی بخشید از قیدِ امراض نجات یافتند ( شرح اسرار ، ص 192 ) ]

او چو فارغ گشتی از اورادِ خویش / چاشتگه بیرون شدی آن خوب کیش

آن پیامبرِ نیک آیین همینکه از نیایش فارغ می شد ، در آغازِ بامداد از صومعۀ خود بیرون می آمد . [ چاشتگه = وقتِ چاشت ، بامداد / چاشت = یک قسمت از چهار قسمت روز را گویند ]

جَوق جَوقی مبتلا دیدی نزار / شِسته بر دَر ، در امید و انتظار

دسته دسته از بیماران و مبتلایانِ رنجور و لاغر را می دید که کنار صومعۀ او به امیدِ شفا یافتن به انتظار نشسته اند . [ جَوق = جمع ، دسته ، گروه / شِسته = مخفف نشسته ]

گفتی : ای اصحابِ آفت از خدا / حاجتِ این جملگانتان شد روا

عیسی (ع) به آنان می گفت : ای آفت زدگان ، حاجتِ همۀ شما از لطفِ حق تعالی برآورده شد . یعنی همۀ شما به شفا رسیدید .

هین روان گردید بی رنج و عَنا / سویِ غفّاریّ و اِکرامِ خدا

ای آفت زدگان ، بهوش باشید و بی هیچ رنج و مشقتی به سوی بارگاه آمرزش و بزرگواری حق تعالی روان شوید . [ تا نیاز شما برآورده شود ]

جُملگان چون اُشترانِ بسته پای / که گُشایی زانویِ ایشان به رای

همۀ آن آفت زدگان مانندِ شترانِ پای بسته بودند که تو با اراده و تدبیر خود بند از پای آنان گشودی .

خوش دوان و شادمانه سویِ خان / از دعای او شدندی پا دوا

بر اثرِ دعای حضرت عیسی (ع) ، آن بیماران ، با شادی و خوشحالی به سوی خانه و کاشانۀ خود می دویدند .

آزمودی تو بسی آفاتِ خویش / یافتی صحّت از این شاهانِ کیش

تو نیز ای بی وفا ، تا به حال چندین بار این موضوع را امتحان کرده ای . بر اثرِ نَفَسِ گرمِ امیرانِ دین و ایمان (اولیاء الله) از گرفتاری های فراوانِ خود رهیده ای .

چند آن لنگیِّ تو رَهوار شد / چند جانت بی غم و آزار شد

تا به حال چند مرتبه ، لنگی و بیچارگی تو بر طرف شده و تو از بندِ اندوه و آزار رهیده ای .

ای مُغَفّل رشته ای بر پای بند / تا ز خود هم گُم نگردی ای لَوَند

ای کودن ، ای شهوت پرستِ عشوه گر ، تو نیز ریسمانی بر پای خود ببند تا خود را گم نکنی . [ شاید اشاره باشد به ماجرای هَنبقۀ احمق ، او ریسمان و یا نشانی بر پا و یا عضوی از اعضای بدنش می بست تا هر بار که خود را گم کرد بدان وسیله خود را بیابد ( شرح کبیر انقروی ، جزو اوّل ، دفتر سوم ، ص 139 ) / مُعقّل = کودن ، سبک مغز / لَوَند = شهوت پرست و عشوه گر ( سرّ نی ، ج 1 ، ص 221 ) ]

ناسپاسیّ و ، فراموشیّ تو / یاد نآورد آن عسل نوشیّ تو

ای غفلت زده ، ناسپاسی و فراموشی تو نسبت به نعمت ها و الطاف اولیاء الله ، نوشیدن عسل را به یادِ تو نیاورد . [ عسل نوشی = منظور همان احسان و اِنعامی است که اولیاء الله در حقِ تو کرده اند ]

لاجَرَم آن راه ، بر تو بسته شد / چون دلِ اهلِ دل ، از تو خسته شد

ناگزیر ، راهِ احسان و الطافِ صاحبدلان به روی تو بسته شد زیرا که تو با ناسپاسیِ خود دلِ آنان را زخمین کرده ای .

زودشان دریاب و استغفار کُن / همچو ابری ، گریه هایِ زار کُن

شتاب کن و آنان را هر چه سریعتر پیدا کن و در حضورشان آمرزش بخواه . و همچون ابر ، زار زار گریه کن و اشک بریز .

تا گُلِستانشان سویِ تو بشکُفَد / میوه های پخته بر خود واکفَد

تا بر اثرِ این گریه ها ، قلبِ آنان به سویِ تو باز شود و میوه های معانی و اسرار ربّانی آنها از شدّتِ پختگی و رسیدگی از هم شکافته شود . [ و تو را از حلاوتِ آن معانی بهره مند سازند / واکفد = شکافته گردد / کفیدن = شکافتن ]

هم بر آن دَر گَرد ، کم از سگ مباش / با سگِ گهف ار شدستی خواجه تاش

اگر همخو و هم سرشتِ سگِ اصحابِ کهف هستی یعنی اگر واقعاََ وفاداری ، در اطرافِ درگاه صاحبدلان بگرد و از سگ کمتر مباش . [ خواجه تاش = همشهری ، دو نفر که اهلِ یک شهر باشند . در این بیت منظور همخو شدن با سگ در وفاداری است ]

چون سگان هم مر سگان را ناصِحَند / که دل اندر خانۀ اوّل ببند

زیرا سگ ها نیز یکدیگر را اندرز می دهند و با زبان حال می گویند : برو نسبت به خانۀ اوّل خود وفادار باش . [ سگان اینگونه عادت دارند که وقتی سگی غریبه به محلّۀ آنان درآید به او حمله می کنند و او را می رمانند . در واقع به او می گویند : برو به محلّۀ خود وفادار باش . ]

آن دَرِ اوّل که خوردی استخوان / سخت گیر و حق گزار ، آن را مَمان

به آن سگِ غریبه می گویند ، برو مقیمِ همان درگاهی شو که استخوان از آنجا خورده ای . حرمتِ آن درگاه را سفت و سخت نگه دار و حق شناسی کن و هرگز آنجا را ترک مکن . [ آن را ممان = آنجا را ترک مکن ]

می گزندش کز ادب آنجا رود / وز مقامِ اوّلین مُفلِح شود

سگان محلّه ، آن سگِ غریبه را گاز می گیرند تا شرطِ ادب را نگه دارد و به همان جای اوّل باز گردد و رستگار شود . [ مُفلح = رستگار ]

می گزندش کِای سگِ طاغی برو / با وَلیّ نعمتت یاغی مشو

سگان محلّه ، آن سگِ غریبه را گاز می گیرند و با زبان حال به او می گویند : ای سگِ سرکش و یاغی برو و با ولی نعمتِ خود سرکشی مکن .

بر همان دَر ، همچو حلقه بسته باش / پاسبان و ، چابک و ، برجَسته باش

برو و مانند حلقه به آن در پیوسته و وابسته باش و نگهبان و چابک و نمونه باش .

صورتِ نقضِ وفایِ ما مَباش / بی وفایی را مکُن بیهوده فاش

کاری مکن که صفتِ وفاداری ما سگ ها را نقض کنی و بی وفایی را بیهوده اشاعه مده .

مر سگان را چون وفا آمد شعار / رَو ، سگان را ننگ و بدنامی میار

بی گمان ، وفاداری شعار سگان است . ای سرکش برو و مایه ننگ و بدنامی سگ ها مشو . [ چون ما سگ ها نزدِ بنی آدم به خاطر وفاداری ، آبرو داریم . پس آبرو و اعتبار ما را نبر . ]

بی وفایی چون سگان را عار بود / بی وفایی چون روا داری نمود ؟

در جایی که بی وفایی مایه ننگ و بدنامی سگان است . تو چگونه جایز می دانی که از خود بی وفایی نشان دهی .

حق تعالی ، فخر آورد از وفا / گفت : مَن اوفی بِعَهدِِ غَیرِنا ؟

حضرت حق تعالی ، نسبت به خوی وفاداری ، فخر و مباهات کرده و فرموده است : چه کسی به جُز ما ، در عهد و پیمان وفادارتر است . [ اشاره است به قسمتی از آیه 111 سورۀ توبه « … و کیست وفادارتر از خدا به عهد و پیمان خویش ؟ بدین خرید و فروخت خود شادمانی کنید و آن رستگاری سترگی است »

بی وفایی دان ، وفا با رَدِ حق / بر حقوقِ حق ندارد کس سَبَق

وفاداری با مردودانِ حضرتِ حق را باید واقعاََ بی وفایی بحساب آوری . زیرا هیچ کس بر حقوقِ حضرتِ حق ، پیشی نمی گیرد . [ رَدِ حق = آنکه از نظرِ حق تعالی مردود است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 13 )

حقِ مادر بعد از آن شد ، کآن کریم / کرد او را از جَنین تو غریم

بعد از حقوقِ خدا ، واجب است که حقوقِ مادر رعایت شود ، زیرا خداوندِ بخشنده از زمانی که تو جَنین بودی او را وام خواهِ تو کرده یعنی نسبت به تو دارای حق است . [ غَریم = وام دار ، وام خواه ، این کلمه از اضداد است . در اینجا معنی دوم مراد است ]

صورتی کردت درونِ جسمِ او / داد در حملش وَرا آرام و خو

حق تعالی تو را در زهدانِ مادرت ، شکل و صورت بخشید و برای حمل و بارداری تو به وی آرامش و خویِ مادری داد . [ اشاره است به آیه 6 سورۀ آلِ عمران « اوست کسی که صورت بخشد شما را در زهدان مادران هرگونه که بخواهد . جز او معبودی نیست و اوست ارجمند فرزانه » ]

همچو جزوِ مُتّصل دید او تو را / متّصل را کرد تدبیرش جدا

مادر ، تو را جزیی پیوند یافته با وجودِ خودش می دانست . ولی تدبیر حق تعالی اقتضاء کرد که تو را از وجودِ مادرت جدا کند . [ بنابراین وقتی دورانِ زایمان می رسد و مادر ، فرزندِ خود را طبق مشیّتِ خدا به دنیا می آورد . دلیل بر این است که حقوقِ حق تعالی مقدّمِ بر اوست . ]

حق ، هزاران صنعت و فن ساخته است / تا که مادر بر تو مِهر انداخته است

حق تعالی هزاران کار و هنر بکار بسته تا مادرت نسبت به تو مهربانی ورزد .

پس حقِ حق ، سابق از مادر بُوَد / هر که آن حق را نداند ، خَر بُوَد

بنابراین نتیجه می گیریم که حقوقِ خداوند از هر لحاظ بر حقوقِ مادر مقدّم است . هر کس آن حقوق را نشناسد ، حتماََ یک خر است .

آنکه مادر آفرید و ضَرع و شیر / با پدر کردش قرین آن خود مگیر

آن کسی که مادر و پِستان و شیر را خلق کرد و او را با پدر همسر و قرین ساخت ، خداوند است و سبب این قرین شدن را به خود نسبت مده . [ بیت فوق نیز دلیل دیگری است بر تقدّمِ حقوقِ خدا بر حقوقِ مادر . جمله «آنِ خود مگیر» مبهم است . برخی نوشته اند یعنی اینها مهم نیست ( شرح مثنوی شریف ، دفتر سوم ، ص 79 و مثنوی استعلامی ، ج 3 ، ص 238 ) . اکبرآبادی می گوید : قرین شدن مادر را با پدر از خود مدان که به مقتضای شهوت قرین وی شده . بلکه حق ، او را به جهتِ آفریدن تو با پدرت قرین کرده است ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 13 ) . بنابراین مولانا ، حقوقِ الهی را بر همۀ روابط و پیوندها ارجحیّت می دهد . ]

ای خداوند ، ای قدیم احسانِ تو / آنکه دانم ، و آنکه نَی ، هم آنِ تو

ای خداوند ، ای که احسان قدیم داری . چه نعمت هایی که می شناسم و چه نعمت هایی که نمی شناسم جملگی از آنِ توست . [ ملا هادی سبزواری گوید : مراد از احسان ، وجود ظهوری و فیضِ مقدّسِ اوست که در مجرّد ، مجرّد و در جسمانی ، جسمانی و در روحانی ، روحانی و در معانی ، معانی ، و بذاته منزّه است از تعیّنات . ( شرح اسرار ، ص 193 ) ]

تو بفرمودی که حق را یاد کُن / ز آنکه حقِ من نمی گردد کُهُن

تو خود فرمودی که خدا را یاد کن ، زیرا حقِ من و حکم و فرمانِ من کهنه و فانی نمی شود .

یاد کن لطفی که کردم آن صُبوح / با شما از حفظ در کشتیِ نوح

ای آدمیزادگان ، بخصوص آن لطفی که در کشتی نوح (ع) در آن سحرگاهان با شما کردم یاد کنید . زیرا با کشتی نوح (ع) ، نیاکان و اجدادِ شما را حفظ کردم . [ صبوح = پگاه ، بامداد ، شرابی که در بامداد خورند ]

پیله بابایانتان را آن زمان / دادم از طوفان و ، از موجش امان

من اجداد شما را در آن روزگار بوسیله کِشتی نوح (ع) از طوفان و امواجِ دریا حفظ کردم . [ به آیات 37 به بعد سورۀ هود رجوع شود ]

آبِ آتش خو ، زمین بگرفته بود / موجِ او ، مر اوجِ کُه را می ربود

آبِ پُر خَشم و خروش ، همۀ زمین را فرا گرفته بود و امواجِ آب ، حتی به ستیغِ کوه ها نیز می رسید . [ آبِ آتش خو = شاید اشاره به خروش آب داشته است زیرا معمولا خشم و خروش را به آتش تشبیه می کنند و این تعبیر شاید نوعی اشاره به آیه 40 سورۀ هود و آیه 27 سورۀ مومنون باشد که مقدمۀ طوفانِ نوح (ع) را فَوَران آب از تنور دانسته است . طبرسی در تفسیر فارَالتّنّور ( = آب از تنور زهید ) وجوهی نقل می کند و ضمن آن وجوه ، آن را کنایه از شدت یافتن خشم الهی گرفته است ( مجمع البیان ، ج 5 ، ص 163 ) ]

حفظ کردم من ، نکردم رَدِّتان / در وجودِ جَدِّ جَدِّ جَدِّتان

ای آدمیزادگان ، من شما را در وجودِ اجدادِ پیشینتان حفظ کردم و شما را از درگاهِ رحمتم مردود نساختم .

چون شدی سَر ، پُشتِ پایت چون زَنم ؟ / کارگاهِ خویش ، ضایع چون کنم ؟

وقتی که تو ای انسان ، سردارِ این جهان شدی . چگونه به تو پشتِ پا بزنم ؟ یعنی چگونه تو را از خود دور کنم و چگونه کارگاهِ آفرینش خویش را تباه کنم ؟ [ اکبرآبادی در توضیح « چون شدی سَر » می گوید : نسبت انسان به عالَم ، نسبت سَر است به بدن . چنانکه بدن با بُریدنِ سَر فانی شود و همچنین عالَم به فنای انسان ، معدوم می گردد . ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 15 ) . ابن عربی گوید : « آفرینش جهان با خلقت انسان کامل به کمال رسید» ( فصوص الحکم ، ج 1 ، ص69 ) بنابراین انسان ، سرآمد و سرگُلِ جهان و اشرف موجودات است ]

چون فدایِ بی وفایان می شوی / از گُمانِ بَد ، بدان سو می روی ؟

ای آدمیزاد ، چرا خود را فدای بی وفایان می کنی و بر اثرِ بَد گمان شدن به من ، به سوی آنان می گرایی ؟

من ز سهو و ، بی وفایی ها بَری / سویِ من آیی ، گُمانِ بَد بَری ؟

من (حق تعالی) از هر گونه خطا و بی وفایی مبرّا هستم . آیا تو وقتی که به طرفِ من می آیی نسبت به من بَد گمانی داری ؟ حال آنکه باید به خدا نیک گمان باشی .

این گُمانِ بَد بَر آنجا بَر ، که تو / می شوی در پیشِ همچون خود ، دو تُو

این گمانِ بَد را به جایی ببر که در برابرِ بشری مانند خودت چنان تعظیم می کنی که آدم خیال می کند که به رکوع رفته ای . ( دو تُو = دو تا ) [ بنابراین نسبت به حق تعالی خوش بین باش ولی نسبت به عهد و پیمانِ انسان ها ، محتاط و بَدبین . زیرا نمی شود به عهد و پیمان آنها اعتماد کرد . ای بسا با مشاهدۀ کمترین سود و زیانی پیمان خود را نقض کنند . ]

بس گرفتی یار و ، همراهانِ زَفت / گر تو را پُرسم که کُو ؟ گویی که : رفت

تو تا به حال دوستان و رفیقانِ بسیاری برگزیده ای که جملگی افرادی به ظاهر متشخّص و بزرگ بوده اند . اگر از تو سؤال کنم که : آن دوستان و رفیقان کجا هستند ؟ می گویی : رهسپارِ دیارِ عدم شده اند . و یا از تو بُریده و پِی کارِ خود رفته اند . [ زَفت = در اینجا بظاهر بزرگ و مهم ]

یارِ نیکت رفت بر چرخِ بَرین / یارِ فِسقت رفت در قعرِ زمین

رفیقِ نیک سیرتِ تو به جهانِ برین و عالَمِ علّیین پر گشوده و رفیقِ بَد سیرتِ تو در ژرفنایِ زمین جای گرفته است . چون هر کسی به اصلِ خود می پیوندد .

تو بماندی در میانه آنچنان / بی مدد ، چون آتشی از کاروان

تو در این میان چنان بی یار و یاور مانده ای که گویی آتشی باقی مانده از یک کاروانی . [ و مسلماََ این آتش به زودی خاموش می شود . پس به یارانِ آفل دل مبند . ]

دامنِ او گیر ، ای یارِ دلیر / کو مُنزّه باشد از بالا و زیر

پس ای دوستی که نسبت به حق ، دلیر و گستاخ شده ای . تا به دیارِ عدم نشتافته ای ، دامنِ لطف و عنایت او را بگیر که او از بالا و پایین یعنی از مکان مبرّاست .

نی چو عیسی سویِ گردون بَر شود / نی چو قارون در زمین اندر رود

حق تعالی نه مانند حضرت عیسی (ع) به سوی آسمان صعود می کند و نه مانند قارون به ژرفنای زمین می رود . [ توضیح عروج عیسی در شرح بیت 649 دفتر اوّل و شرح بیت 2789 دفتر اوّل آمده است ]

]

با تو باشد در مکان و ، بی مکان / چون بمانی از سَرا و ، از دکان

اگر تو از خانه و دکانِ خود جدا شوی ، حق تعالی به اقتضای مقامِ معیّت ، در مکان و لامکان همراهِ توست . [ سرا و دکان = کنایه از عالَمِ مکان است . بنابراین آدمی چه در جهانِ ماده و چه در جهانِ معنا باشد ، خدا همراه اوست / مقام معیّت = شرح بیت 1464 دفتر اوّل ]

او برآرد از کدورت ها صفا / مر جفاهایِ تو را گیرد وفا

حق تعالی ، تیرگی های اعمالِ زشت را به صفای اعمالِ صالح مبدّل می کند و ستمکاری های تو را وفاداری تلقّی می کند . [ اشاره است به آیه 70 سورۀ فرقان « مگر آنکه توبه کند و ایمان آورد و عمل صالح بجای آرد ، بدینسان حق تعالی ، بدی های ایشان را به نیکی ، دگر سازد و خداوند آمرزگارِ مهربان است » ]

چون جفا آری ، فرستد گوشمال / تا ز نقصان وا روی سویِ کمال

هر گاه دست به ستم بیالایی ، حق تعالی تو را گوشمالی و تأدیب می کند تا از کاستی و عیب برهی و رهسپار مقصدِ کمال شوی . [ بر حسب ظاهر میان این بیت وبیت قبل منافات وجود دارد زیرا گاه ، تأدیب و گوشمالی نیز عینِ لطف است . چنانکه مادر شفیق ، فرزند خود را برای دور شدن از مهلکه تنبیه می کند ( شرح مثنوی ولی محمد اکبرآبادی ، دفتر سوم ، ص 15 ) ]

چون تو وِردی ترک کردی در روش / بر تو قَبضی آید از رنج و تبش

هر گاه تو یکی از اوراد و اذکار طریقتی را ترک کنی ، دجار دلتنگی می شود و این رنج و اضطرابی است که بر اثرِ ترکِ ذکرِ تو عارض می شود . [ قَبض = شرح بیت 2961 دفتر دوم ]

آن ادب کردن بُوَد ، یعنی : مَکُن / هیچ تحویلی از آن عهدِ کُهُن

آن قبضی که به تو دست می دهد همان تأدیب و گوشمالی تو است و معنایش این است که : در پیمانی که با خداوند در عالَمِ اَلَست بسته ای هیچگونه تغییری نده . [ عهد کُهُن = اشاره است به میثاق عالم اَلَست / عالَمِ اَلَست = شرح بیت 1241 دفتر اوّل ]

پیش از آن کین قَبض ، زنجیری شود / این که دل گیریست ، پاگیری شود

پیش از آنکه گرفتگی روانی به زنجیری مبدّل شود و این گرفتگی روانی اینک بر دلت عارض شده و فردای قیامت پاگیر و اسیر کننده ات می شود .

رنج معقولت شود محسوس و فاش / تا نگیری این اشارت را به لاش

در آن زمان است که رنجِ نامحسوس به کیفر محسوس و مجسّم تبدیل می شود . تا اینکه این اشاره ها و گوشمالی ها را که اینک بر تو وارد می شود هیچ و بی مقدار تصور نکنی .

در معاصی قبض ها دلگیر شد / قبض ها بعد از اَجَل زنجیر شد

پریشان حالی های حاصل از گناهان ، دلگیر و رنج آور است ولی پریشان حالی های پس از مرگ به زنجیرِ کیفر مبدّل می شود . [ در سه بیت اخیر به تجسّمِ اعمال در عالمِ برزخ و حشرِ اکبر اشاره شده است . توضیح بیشتر در شرح بیت 1690 دفتر اوّل و شرح بیت 2589 دفتر اوّل آمده است ]

نُعطِ مَن اَعرَض هُنا عَن ذِکرِنا / عیشَةََ ضَنکاََ و نَجزی بِالعَمی

هر کس در این دنیا از یادِ ما رُخ برتابد . ما نیز در عوض ، زندگانی تنگی به او می دهیم و کوری را جزای او می سازیم . [ اقتباسی واضح از آیه 124 سورۀ طه « و هر که رخ برتابد از یاد من ، برای اوست زندگانی تنگ و برانگیزانیمش نابینا به روز حشر » ]

دزد چون مالِ کسان را می بَرد / قبض و دلتنگی دلش را می خَلَد

برای مثال ، وقتی که دزدی مالِ کسی را می دزدد . دچارِ گرفتگی روحی و دلتنگی می شود .

او همی گوید : عجب این قبض چیست ؟ / قبضِ آن مظلوم کز شَرّت گریست

آن دزد با خود می گوید : شگفتا ، این دلتنگی و رنجِ درون دیگر چیست ؟ به آن دزد بگو : این دلتنگی ، همان دلتنگی و دل شکستگیِ صاحبِ مال است که از شرّ تو گریسته و جگرش سوخته است .

چون بدین قبض ، التفاتی کم کُند / بادِ اِصرار ، آتشش را دَم کُند

اگر آن دزد نسبت به این گرفتگی روحی و دلتنگی ، کم توجّهی کند . بادِ اصرار و پافشاری بر گناه و کژی ، آتشِ این دلتنگی و التهاب را بیشتر می کند . [ دَم کردن = دمیدن ، آتش بر اثرِ دمیدن شعله ورتر می شود ]

قبضِ دل ، قبضِ عَوان شد لاجرم / گشت محسوس آن معانی ، زَد عَلم

ناگزیر این دلتنگی باعث می شود که دزد به دستِ مأموران گرفتار شود ، بدین ترتیب گرفتگی های روحی او ، مصداقِ عینی پیدا می کند . یعنی گرفتگی دل به گرفتاری زندان تبدیل می شود . [ زَد عَلَم = نشانه زد ، پرچم زد ، در اینجا به معنی جلوه کرد ، آشکار شد ]

غصّه ها زندان شده ست و چارمیخ / غصّه بیخ است و ، بروید شاخ بیخ

غم ها و غصه ها برای گناهکاران و مجرمان به منزلۀ زندان و چارمیخ است . غم و غصه در مَثَل مانند ریشه است که موجبِ روییدن برگ و شاخه و میوه می شود . [ چار میخ = چهار میخ ]

بیخ پنهان بود ، هم شد آشکار / قبض و بسطِ اندرون ، بیخی شمار

ریشه های نهان در دلِ زمین آشکار می شود . بنابراین ، قبض و بسطِ خود را به منزلۀ یک ریشه فرض کن . ( قبض و بسط = شرح بیت 2961 دفتر دوم ) [ احوال درونی انسان ، خواه دلتنگی باشد و خواه شادمانی ، به مقتضای شرایطِ خارجی در اعمال و رفتار او ظهور می کند . لازم به توضیح است که اصطلاح قبض و بسط که در ابیات اخیر بکار رفته با معانی رسمی آن در کُتبِ صوفیه متفاوت است . مولانا این دو اصطلاح را متناسب با ذوق و مقصودِ خویش بکار برده است . ]

چونکه بیخِ بَد بُوَد ، زودش بزن / تا نروید زشت خاری در چمن

هنگامی که در باطن و ضمیر خود ریشۀ بَد یافتی . یعنی دانستی که دچار احوال نازل روحی شده ای . بیدرنگ قطعش کن تا در مرغزارِ وجودت ، خاری مزاحم از اعمال و کردار بَد نرُوید .

قبض دیدی ، چارۀ آن قبض کُن / ز آنکه سَرها جمله می روید زِ بُن

اگر در باطن و ضمیرت دلتنگی و گرفتگی دیدی ، آن را چاره کن . زیرا شاخ و برگ اعمال و اقوال از ریشۀ روح و روان می روید . پس بنگر که چه کرده ای .

بسط دیدی ، بسطِ خود را آب دِه / چون برآید میوه ، با اصحاب دِه

اگر در باطن و ضمیرت آثارِ و علائمِ شکفتگی روحی و انبساطِ روانی دیدی . آن احوالِ عالی روحی را با آبِ طاعت و عبادت و ذکر و فکر سیراب کن و همینکه میوه های آن به صورت اعمال و اقوالِ نیک نمایان شد به یاران و رفیقانِ طریق نیز عطا کن .