تمثیلِ روش های مختلف به اختلاف در وقتِ نماز | شرح و تفسیر

چونکه کعبه رُو نماید صبحگاه / کشف گردد که : کِه گُم کرده ست راه

امّا وقتی که هنگامِ صبح ، کعبه پیدا شود معلوم می گردد که چه کسی راه را گُم کرده است . [ در آیه 9 سورۀ طارق آمده است « آنگاه که نهانی ها آشکار گردد » ]

یا چو غوّاصان به زیرِ قعرِ آب / هر کسی چیزی همی چیند شتاب

یا ماننِ غوّاصان که در ژرفای آب با عجله چیزی را جمع می کنند . [ امّا معلون نیست که آن چیز صدف است و یا خَزف . طالبان حقیقت معلوم نیست به جایی که می رسند حقیقت است و یا باطل . ]

بر اُمیدِ گوهر و دُرِّ ثَمین / تُوبره پُر می کنند از آن و این

آن غوّاصان به امیدِ پیدا کردن گوهر و مرواریدِ گرانبها کیسه های خود را از اشیاء مختلف پُر می کنند . [ دُرِّ یمین = مروارید گرانبها / تُوبره = کیسۀ بزرگ ]

چون برآیند از تگِ دریایِ ژرف / کشف گردد صاحبِ دُرِّ شِگَرف

همینکه از ژرفایِ دریا بیرون آیند معلوم می گردد که چه کسی مرواریدِ کمیاب و زیبا را صید کرده است . [ تَگ = عمق ، ته ، ژرفا / شِگرف = نادر ، کمیاب ، زیبا ]

و آن دِگر که بُرد مرواریدِ خُرد / و آن دگر که سنگ ریزه و شَبَّه بُرد

و معلوم می شود که چه کسی مروارید ریز صید کرده و چه کسی سنگریزه و شَبَق صید کرده است . [ شَبَه = نوعی سنگِ سیاه برّاق ، شَبَق ]

هکذی یَبلُوهُمُ بِالسّاهِرَة / فِتنَتَة ذاتُ افتِضاحِِ قاهِرَة

بدین سان آزمایشی رسوا کننده و نیرومند ، ایشان را در صحرای محشر می آزماید . ( هکذا = بدین سان / یّبلُوهُم = آزمایش می کند ایشان را / ساهِره = روی زمین ، زمین قیامت ) [ مقتبس است از آیه 14 سورۀ نازعات « ناگهان به عرصۀ قیامت درآیند » ]

همچنین هر قوم چون پروانگان / گِردِ شَمعی پَرزنان ، اندر جهان

همینطور هر گروهی از مردم در این جهان مانندِ پروانه ، اطرافِ شمعی می چرخند . [ هر کس به دنبالِ مطلوبی است . ]

خویشتن بر آتشی بر می زنند / گِردِ شمعِ خود طَوافی می کُنند

خود را به آتشی می زنند و در اطرافِ شمعی می چرخند .

بر امیدِ آتشِ موسیِّ بخت / کز لهیبش سبزتر گردد درخت

هر یک از مردم که اطرافِ شعلۀ خواسته و آرزویش می گردد . امید دارد که مانندِ موسی چنان بخت یار شود که آتشِ خواسته اش نه تنها درختِ وجودش را نسوزاند بلکه سبزتر و بالنده تر نیز گرداند . [ اشاره است به روایتی که در برخی از تفاسیر قرآن کریم در ذیل آیه 30 سورۀ قصص آمده است که توضیح آن در شرح بیت 2884 دفتر دوم آمده است . ]

منظور بیت : آدمی دوست دارد که خواسته و مطلوبش با صلاح او در یک جهت باشد . زیرا غالباََ با صلاح و فلاحِ آدمی با خواسته و مطلوبِ نفسانی او نسبتِ عکس دارد .

فضلِ آن آتش شنیده هر رَمه / هر شَرَر را ، آن گُمان بُرده همه

هر گروهی چون فضیلتِ آن آتش را شنیده اند . لذا گُمان می دارند که هر آتشی همان آتش است . [ شَرر = جرقۀ آتش ، آتش ]

چون برآید صُبحدم نورِ خُلود / وانماید هر یکی چه شمع بود

امّا همینکه نورِ جاودان در صبحِ قیامت طلوع کند هر یک از آنان درمی یابد که دورِ چه شمعی می گشته است . [ خُلود = جاودانگی ، بقای دائمی ]

هر که را پَر سوخت آن شمعِ ظَفَر / بِدهدش آن شمعِ خوش ، هشتاد پَر

هر کس که پَر و بالِ وجودش از شمعِ حقیقت بسوزد . آن شمعِ زیبا به عوضِ آن پَر و بالِ سوخته ، پر و بالِ فراوانی به او عطا فرماید . [ عدد هشتاد در اینجا نشانۀ کثرت است . این بیت بیانِ حال و مقامِ عاشقانِ حق است و بیت بعد ، بیانِ حال زارِ عاشقان دنیا . ]

جَوقِ پروانۀ دو دیده دوخته / مانده زیرِ شمعِ بَد ، پَر سوخته

امّا آن پروانگانی که هر دو چشمشان بسته بود در پایِ شمعِ بَد افتاده اند . ( جَوق = دسته ، گروه )

منظور بیت : وقتی که در قیامتِ صغری و یا کبری ، حجاب از برابرِ چشمِ عاشقانِ هوای نَفس و دنیای دون برداشته شود در خواهند یافت که در دنیا عاشقِ چه معشوق های کاذب و آفلی بوده اند . در این بیت « شمع بَد » کنایه از معشوق و معبودِ دروغین است . ]

می طَپد اندر پشیمانیّ و سوز / می کُند آه از هوایِ چشم دوز

عاشقانِ معشوق های مجازی از شدّتِ پشیمانی و حسرت ، سخت مضطرب و پریشان می شوند . و از اینکه هوای نَفس چشمِ دلشان را بسته بود آه و فغان سردهند . [ در آیه 56 سورۀ زُمر در وصفِ حالِ اینان آمده است « تا اینکه مبادا کسی ( در روزِ قیامت ) بگوید : افسوس که در اطاعت از فرمانِ خدا کوتاهی کردم و از سُخره گران بودم » ]

شمعِ او گوید که چون من سوختم / کی تو را بِرهانَم از سوز و ستم ؟

شمعِ چنین کسی به او می گوید : من که خود ، سوخته ام چگونه می توانم تو را از سوز و ستم نجات دهم ؟ [ وقتی قهرِ الهی در می رسد . معبود و معشوقِ آفل به عاشق خود می گوید : من که بر اثرِ قهرِ الهی معذّب شده ام چگونه می توانم تو را از کیفرِ الهی نجات دهم ؟ این بیت جوابِ معبودهای دروغین به اسیران نَفس و هوی است . ]

شمعِ او گریان که من سَر سوخته / چون کنم مر غیر را افروخته ؟

شمعِ او ، یعنی معبود و معشوقِ آن هوی پَرستِ گمراه به او می گوید : من که سَری سوخته و خموش دارم چگونه می توانم سَرِ شمعِ دیگر را روشن کنم ؟ [ کل اگر طبیب بودی سَرِ خود دوا نمودی . ( کل = کچل ) ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد