کژ وزیدن باد بر سلیمان به سبب کژ روی او | شرح و تفسیر

باد بر تختِ سلیمان رفت کژ / پس سلیمان گفت : بادا کژ مَغَژ

باد بر تختِ سلیمان کج وزید . سلیمان بدو گفت : ای باد کج حرکت مکن . [ مَغَژ = خزیدن بر شکم مانند حرکت خزندگان و اطفال ]

باد هم گفت : ای سلیمان کژ مرو / ور روی کژ ، از کژم خشمین مشو

باد نیز به او گفت : ای سلیمان تو کج حرکت مکن . و اگر کج رَوی کُنی پس نباید از کج وزیدن من خشمگین شوی .

این ترازو بهرِ این بنهاد حق / تا رود انصاف ما را در سَبَق

خداوند از آنرو ترازو را قرار داده است تا ما بر سبقت و غلبۀ بر یکدیگر جانبِ انصاف را رعایت کنیم . ( سَبَق = جایزه مسابقه ) [ چنانکه در آیات 7 و 8 سورۀ رحمن آمده است « و خداوند بیافراشت آسمان را و بنهاد ترازو را تا مبادا در وزن کردن از حدِ انصاف درگذرید » ]

از ترازو کم کُنی ، من کم کنم / تا تو با من روشنی ، من روشنم

اگر از ترازو کم کنی من نیز از بهرۀ تو می کاهم . و مادام که تو با من صاف و صریح باشی . من نیز با تو صاف و صریح خواهم بود . [ هر عملی در جهان هستی عکس العملی دارد و هر کس بازتاب اعمالِ خود را خواهد دید .

این جهان کوه است و فعل ما ندا / سوی ما آید نداها را صدا ]

همچنین تاجِ سلیمان میل کرد / روزِ روشن را بر او چون لَیل کرد

همچنین تاجِ حضرتِ سلیمان (ع) نیز کج شد و روزِ روشن را مانندِ شب بر او تاریک کرد . یعنی ظلمتِ اندوه را بر قلبِ او مسلّط کرد .

گفت : تاجا کژ مشو بر فَرقِ من / آفتابا کم مشو از شرقِ من

سلیمان گفت ای تاج بر سرِ من کج مشو . ای آفتاب از مشرق من دور مشو .

راست می کرد او به دست آن تاج را / باز کژ می شد بر او تاج ای فتا

ای جوان ، هر بار که سلیمان با دستِ خود تاج را روی سرِ خود راست می کرد . بلافاصله تاج کج می شد .

هشت بارش راست کرد و گشت کژ / گفت : تاجا چیست آخِر ؟ کژ مَغز

خلاصه سلیمان هشت بار تاج را روی سرِ خود راست کرد و تاج بلافاصله کج می شد . آخرالامر سلیمان گفت : ای تاج این دیگر چه وضعی است که تو داری ؟ کج مشو .

گفت : اگر صد رَه کُنی تو راست ، من / کژ روم ، چون کژ رَوی ای مؤتَمَن

تاج گفت : ای مردِ امین اگر صد بار مرا راست کُنی چون تو کج بروی باز من کج خواهم شد . [ مؤتَمَن = امین ، کسی که موردِ اعتماد باشد ]

پس سلیمان اَندرونه راست کرد / دل بر آن شهوت که بودش ، کرد سرد

آنگاه چون سلیمان به اصلاحِ باطن خود پرداخت و اخگر میل و شهوتِ خود را سرد و افسرده کرد . [ ادامه معنا در بیت بعد ]

بعد از آن تاجش همان دَم راست شد / آنچنانکه تاج را می خواست شد

در همان لحظه تاج بر سرش راست قرار گرفت و همچنان شد که سلیمان می خواست .

بعد از آنش کژ همی کرد او به قصد / تاج وا می گشت تارَک جو به قصد

پس از آن سلیمان ، به قصدِ امتحان و حصولِ اطمینان چند بار عمداََ تاج را بر سرش کج می کرد . امّا تاج می کوشید بر فرقِ سرِ او راست قرار گیرد .

هشت کرَّت کژ بکرد آن مهترش / راست می شد تاج بر فرقِ سرش

آن بزرگمرد ، هشت دفعه تاج را بر سرش کج نهاد امّا تاج روی سرش راست قرار می گرفت . [ کرَّت = بار ، دفعه ]

تاج ، ناطق گشت کِای شَه ، ناز کُن / چون فشاندی پَر ز گِل ، پرواز کُن

آخرالامر تاج به سخن آمد و گفت : پادشاها ، به خود ببال از اینکه پَر و بالِ روحت را از گِل و لای شهوات نفسانی و علایق دنیایی پاک کرده ای . اینک به عالمِ برین پرواز کن . [ ناز کُن = به خود ببال ، افتخار کن ]

نیست دستوری کزین من بگذرم / پرده هایِ غیبِ این بَر هَم دَرَم

من اجازه ندارم که از این حد پا فراتر نهم و پرده های غیبی را پاره کنم . یعنی من از جانبِ حضرتِ حق مأذون نیستم که بیش از این کشفِ اسرار و رفعِ استار کنم .

بر دهانم ، نِه ، تو دستِ خود ، ببند / مر دهانم را ز گفتِ ناپسند

تو ای سلیمان دستت را بر دهانم بگذار و دهانم را از سخنان نامطلوب ببند . [ تاج می گوید : آن چند قول و فعلی که بر سبیلِ ارشاد از من صادر شد به مشیّت حق صورت بست و اِلّا غرضم عصیان نبوده و نیست . ]

پس تو را هر غم که پیش آید ز دَرد / بر کسی تهمت مَنِه ، بر خویش گَرد

پس ، از آنچه گفتیم نتیجه می گیریم که هر اندوهی که بر اثرِ دَرد و ناراحتی بر تو عارض گردد . کسی را متهم مکن بلکه به کاوشِ درونِ خود بپرداز . [ هر کسی صادقانه خود را بکاود و از فرافکنی اجتناب ورزد . می تواند به نقاطِ ضعف و قوّتِ خود واقف شود . در نتیجه نقیصه ها را رفع می کند و نقاطِ قوّت را رُشد می دهد و سرانجام به انسانی کامل و مکمّل مبدّل می شود . ]

ظَن مَبَر بر دیگری ای دوستکام / آن مکُن که می سِگالید آن غلام

ای یارِ مهربان ، بر دیگری بَدگُمان مشو و چنان مکن که آن غلام می اندیشید . ( دوستکام = یار مهربان ، دوستِ خیرخواه / سِگالیدن = اندیشیدن ، پنداشتن ، مشورت کردن ) [ زیرا حرکات نامعقولِ آن غلام ناشی از سوء ظن به دیگران و مبرّا پنداشتن خود از جمیعِ نقایص بود . ]

گاه ، جنگش با رسول و مَطبخی / گاه ، خشمش با شهنشاهِ سخی

آن غلام گاهی با نامه رسان و آشپز بگو مگو می کرد و گاهی بر آن شاهِ سخاوتمند خشم می گرفت .

همچو فرعونی که موسی هِشته بود / طفلکانِ خلق را سَر می ربود

درست مانندِ فرعون که موسی را به حالِ خود گذاشته بود و سرِ اطفالِ مردم را از تن جدا می کرد . [ هِشته = رها شده ، ترک شده ، گذاشته ]

آن عَدّو در خانۀ آن کُوردل / او شده اطفال را گردن گُسِل

دشمن حقیقی او در خانه بود . در حالی که آن نادان ، اطفالِ خارج از خانۀ خود را گردن می زد .

تو هم از بیرون بَدی با دیگران / و اندرون ، خوش گشته با نَفسِ گِران

تو نیز ای مفتونِ نَفسِ امّاره در بیرون از خود با دیگران بدرفتاری می کنی در حالیکه در درونِ خود با نفسِ مغرور و ناهنجارت خوش رفتار هستی . [ مفتون نَفسِ امّاره یعنی فرعون و نفس امّاره نیز به موسی تشبیه شده است و این تشبیه از بابِ مشاکله است . ای نفس پرست در کوچه و خیابان ، هر کس را که می بینی دشمنِ خود می پنداری در حالی که کسی دشمنِ تو نیست و این تو هستی که در ذهنِ خود دشمنان خیالی می تراشی امّا در عوض با نَفسِ خود که دشمنِ قهّارِ توست طرح دوستی ریخته ای . ]

خود عدوَّت او ست ، قندش می دهی / وز بُرون تُهمت به هر کس می نهی

دشمن حقیقی تو نَفسِ امّاره است و تو به او قند و شیرینی می دهی یعنی مطابقِ میل او رفتار می کنی . امّا در بیرون یعنی در روابط خود با دیگران به هر کس که می رسی متّهمش می کنی . یعنی او را دشمنِ خود می پنداری .

همچو فرعونی تو ، کور و کوردل / با عدو خوش ، بی گناهان را مُذِل

تو ماننِ فرعون کور و نادانی . زیرا با دشمن ، خوش رفتاری می کنی و بی گناهان را خوار می سازی . ( مُذِل = خوار کننده ) [ در آیه 54 سورۀ زخرف آمده است « فرعون قومِ خود را خواری کشید پس قوم فرمانبردارِ او شدند . براستی که آنان قومی تباهکار بودند » ]

چند فرعونا کُشی بی جُرم را ؟ / می نوازی مر تنِ پُر غُرم را ؟

ای فرعون ، تا کی می خواهی بی گناهان را بکُشی ؟ و تا کی می خواهی این تنِ پُر زیان و گناه را بپرورانی ؟ [ غُرم = زیان و مشقّت ، غرامت ، تاوان / تنِ پُر غُرم = منظور اینست که جنبۀ جسمانی و حیوانی ما ، هم زیانبار است و هم به جهت گناهان بسیار ، باید تاوان پس بدهد . ]

عقلِ او ، بر عقلِ شاهان می فزود  / حکمِ حق ، بی عقل و کورش کرده بود

گر چه عقل و تدبیر فرعون ، بیشتر از عقل و تدبیر دیگر شاهان جهان بود . امّا حکمِ تقدیرِ حضرت حق ، او را بی عقل و نابینا کرده بود . [ مولانا در بیت 1232 و 2240 دفتر اوّل می گوید :

چون قضا آید ، شود دانش به خواب / مَه سیه گردد بگیرد آفتاب

چون قضا آید ، فرو پوشد بَصَر / تا نداند عقلِ ما ، پا را ز سر ]

مُهرِ حق ، بر چشم و بر گوشِ خِرَد / گر فلاطون است ، حیوانش کند

هر گاه مُهرِ الهی بر چشم و گوشِ عقل نهاده شود . اگر شخص در قدرتِ علمی و عقلی در مرتبۀ افلاطون هم که باشد به حیوان مبدّل می شود . [ اشاره است به آیه 7 سورۀ بقره « مُهرِ خواری بنهاد خداوند بر دل های ایشان ( زیرا حق نپذیرفتند ) و به گوش هاشان ( زیرا حق نشنیدند ) و بر دیده هاشان پوششی ( زیرا حق ندیدند ) و ایشان را کیفری سترگ است . توضیح افلاطون در شرح بیت 24 دفتر اوّل ]

حکمِ حق ، بر لوح می آید پدید / آنچنانکه حکمِ غیبِ بایزید

حکمِ حضرتِ حق ، بر لوحِ دل پدیدار می شود . همانطور که حکمِ غیبی بایزید در بارۀ ابوالحسن خرقانی ظاهر گشت . [ عارفان روشن بین با زدودنِ دلِ خود از گرد و غبارِ عالمِ امکان و صیقل دادنِ صدرِ خویش ، احکامِ غیبی را با الهام و اشراقِ ربّانی درمی یابند . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد