چاره کردن سلیمان در احضار تخت بلقیس از سبا | شرح و تفسیر

گفت آصف : من به اسمِ اَعظمش / حاضر آرم پیشِ تو در یک دَمش

آصف گفت : من به کمک اسمِ اعظم تختِ بلقیس را در یک لحظه به حضور تو می آورم . ( اسم اعظم = شرح بیت 142 دفتر دوم ) [ اشاره است به آیه 40 سورۀ نمل « آن که دانشی از کتاب الهی داشت گفت : من آرمش به نزدِ تو پیش از انکه چشم بر هم زنی و چون سلیمان آن تخت را نزدِ خود حاضر دید گفت : این از فضلِ پروردگارِ من است تا بیازماید مرا که آیا شکر گزارم و یا ناسپاسی کنم ؟ و هر که شکر گزارد . شکرگزارِ خویش است و هر که ناسپاسی کند ( باید بداند که ) براستی پروردگارم بی نیاز و کریم است » . غالب مفسران قرآن کریم منظور از آن شخص را در این آیه ، آصف بن برخیا که خواهرزاده و وصیّ سلیمان بود می دانند و عده قلیلی از مفسران می گویند منظور جبرییل و یا خضر بوده است . ابن عربی در فصِ سلیمانی مشروحاََ به کرامت و خرق عادت آصف پرداخته و بیانات عمیقی ایراد کرده است و ی گوید :

آصف بن برخیا که مؤیّد در نزدِ خدا بود . با تکیه بر قدرتِ ملکوتی می توانست در جهان هستی تصرّف کند . از اینرو آصف در تختِ بلقیس تصرّف کرد و صورتِ تخت را در مملکتِ سبا از مادّه اش خلع کرد و آن را در نزدِ سلیمان ایجاد نمود . زیرا انسان کامل مظهر تمام و کمال اسم «فاطر» و «خالق» است و می تواند به اذنِ الهی کلمه خلّاقۀ «کُن» را بگوید و در همان لحظه چیزی موجود شود . بنابراین فضیلتِ آصف بر آن عفریتِ جنّی این بود که آن عفریت می خواست از طریقِ استمداد از تأثیراتِ فلکی و خواص و طبایع اشیاء مادّی ، همانطور که در واقع و نفس الامر وجود داشت به بیت المقدس انتقال دهد . امّا آصف در ماهیّتِ تخت تصرّف کرد و از طریق اعدام و ایجاد ، آن را نزدِ سلیمان حاضر کرد یعنی در یک لحظه تخت را در سبا نابود کرد و در لحظه ای در نزدِ سلیمان ایجاد نمود . جامی در شرح بیانات ابن عربی می گوید : سلیمان قطبِ وقت بود و متصرّف و خلیفه در عالَم بود . و خوارق عادات از اقطاب کم صادر می شود بلکه از نایبان ایشان واقع می شود . ]

گر چه عفریت اوستادِ سِحر بود / لیک آن از نفخِ آصِف رُو نمود

اگر چه عفریت ، استادِ فنِّ سِحر و جادوگری بود . لیکن تختِ بلقیس به مددِ نَفَسِ مبارکّ آصف آورده شد .

حاضر آمد تختِ بلقیس آن زمان / لیک ز اصف ، نَه از فنِ عفریتیان

تخت بلقیس در آن لحظه بوسیلۀ قدرتِ معنوی آصف حاضر شد نه از فنّ سحر و جادوی دیوان .

گفت : حَمدِالله بر این و صد چنین / که بدیدستم زِ رَبّ العالَمین

وقتی که حضرت سلیمان ، تحتِ بلقیس را در مجلسِ خود حاضر دید گفت : حمد و سپاس بر این کار و نعمتهای فراوانی از این نوع که از پروردگار جهانیان دیده ام .

پس نظر کرد آن سلیمان سویِ تخت / گفت : آری گُول گیری ای درخت

پس حضرت سلیمان به تخت نگاهی کرد و گفت : آری ای چوبِ درخت ، تو فقط آدم های احمق را گرفتارِ خود می کنی .

پیشِ چوب و ، پیشِ سنگِ نقش کَند / ای بسا گُولان که سرها می نهند

چه بسا احمقانی که در برابرِ چوب و سنگ های کنده کاری شده و منقوش ، سجده می کنند . [ سنگِ نقش کَند = سنگی که روی آن کنده کاری شده باشد ]

ساجد و مسجود از جان بی خبر / دیده از جان جُنبشی ، وَ اندک اثر

هم سجده کننده از جان بی خبر است و هم سجده شده ، ولیکن آن سجده کننده از جان تنها حرکت و اثری ناچیز دیده است . [ کسی که به بت سجده می کند بدین سبب است که بت را مظهر حق و شفیع خود می داند . و اِلّا صرفاََ به بت سجده نمی کند . چنانکه در آیه 18 سورۀ یونس از قول بت پرستان می گوید : این بت ها شفیعان ما در نزدِ الله هستند . ]

دیده در وقتی که شد حیران و دَنگ / که سخن گفت و اشارت کرد سنگ

آن بت پرست وقتی که از غایتِ اعتقاد به بت ، در هستی بت مست و مدهوش می شود می بیند که آن بتِ سنگی حرف می زند و اشاره می کند . ( دَنگ = احمق ، ابله ) [ لفظ «دیده» در اینجا فعل ماضی است و ضمیر مستتر در آن همان ساجد ( بت پرست ) در بیت قبلی است نه به معنی چشم .

منظور بیت : این از مسلّماتِ روانی است که هر گاه عشق و اعتقاد نسبت به شی ء بی جانی به اعلی درجۀ خود رسد . آدمی آن شی ء بی جان را جاندار و صاحبِ روح می پندارد اشارات او را می بیند و کلماتِ او را می شنود . ]

نردِ خدمت چون به نامَوضِع بباخت / شیرِ سنگین را شقی ، شیری شناخت

آن بت پرست بدبخت چون حسِّ طاعت و عبادت را در محلِ مناسبِ خود بکار نبسته ، شیرِ سنگی را شیرِ واقعی پنداشته است .

از کرَم ، شیرِ حقیقی کرد جُود / استخوانی سوی سگ انداخت زود

شیر حقیقی از روی کرم ، بخشش کرد و فوراََ استخوانی پیشِ سگ انداخت . [ یعنی حضرت حق که وهّابِ عَلَی الاطلاق است . بر مؤمن و کافر عطا می کند و همینکه شخصی بت پرست با اعتقادی جازم و راسخ از بت ، حاجت بخواهد . حاجتِ او را روا می دارد و او را به خواستۀ نازلش می رساند . چنانکه در آیات 18 و 19 سورۀ اِسراء می فرماید : « هر که مطلوب خود را دنیا قرار دهد ما او را به مطلوبش می رسانیم و همچنین کسی که خواهان آخرت باشد و در آن طریق صادقانه بکوشد او را نیز به مطلوبش می رسانیم و سعی اش را مشکور می دانیم » ]

گفت : گر چه نیست آن سگ بر قِوام / لیک ما را استخوان لطفی ست عام

شیر حقیقی فرمود : اگر چه آن سگ ( کافر بت پرست ) در راه مستقیم حرکت نمی کند . ولی بخشیدن استخوان ( مطلوب نازلِ اهلِ دنیا ) از لطف عام ( رحمت واسعه ) ما ناشی می شود . [ زیرا خداوند ربُ الناس و ربُ العالمین است نه فقط ربُ المسلمین . حکایت بعد در تبین همین مطلب آمده است . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                      شرح و تفسیر حکایت بعد