قصّه گاو بحری که گوهر رخشان از قعر دریا برآورد | شرح و تفسیر

گاوِ آبی گوهر از بحر آوَرَد / بِنهَد اندر مَرج و گِردَش می چَرد

گاوِ آبی ، گوهر را از دریا بیرون می آورد و در چمنزار قرار می دهد و در اطراف آن به چریدن مشغول می شود .

در شعاعِ نورِ گوهر ، گاوِ آب / می چَرد از سنبل و سوسن شتاب

گاوِ آبی در پرتو نور آن گوهر ، با شتاب سنبل و سوسن را می بلعد .

زآن فکندۀ گاوِ آبی عنبر است / که غذااَش نرگس و نیلوفر است

از آنرو مدفوع گاوِ آبی ، مادۀ خوشبوی عنبر است که از نرگس و نیلوفر تغذیه می کند .

هر که باشد قُوتِ او نورِ جلال / چُون نَزاید از لَبَش سِحرِ حلال ؟

هر کس که غذایش نورِ جلال حضرت حق باشد . چرا نباید از لبش سخنان جذّاب و دلربا ظاهر شود ؟ [ سِحر حلال = کلام جذّاب و هنرمندانه ]

هر که چون زنبور ، وحی اَستش نَفَل / چُون نباشد خانۀ او پُر عَسل ؟

هر کس که مانند زنبور عسل بدو وحی عطا شده باشد . چرا باید خانۀ او آکنده از عسل نباشد ؟ ( نَفَل = غنیمت ، در اینجا به معنی عطیه و دهش است ) [ طبق آیه 68 سورۀ نحل ، به زنبور نیز وحی می شود . ]

منظور بیت : هر کس به منبع الهامات ربّانی متّصل شود خانۀ دلش پُر از حلاوت حکمت و شهد معرفت می گردد .

می چَرد در نورِ گوهر آن بَقَر / ناگهان گردد ز گوهر دورتر

آن گاو در پرتو گوهر شب چراغ می چرد و ناگهان از آن گوهر اندکی فاصله می گیرد .

تاجری بر دُر نَهَد لَجمِ سیاه / تا شود تاریک مَرج و سبزه گاه

در این لحظه بازرگانی روی آن گوهر را با گِلی سیاه می پوشاند تا چمنزار و سبزه زار تاریک شود . یعنی نور گوهر در زیرِ لایه لجن می ماند و به فضا نمی تابد . در نتیجه محیط تاریک می شود . [ مَرج = چمنزار ]

پس گریزد مردِ تاجر بر درخت / گاو ، جویان مرد را با شاخِ سخت

آن بازرگان همینکه روی گوهر شب چراغ لَجن مالید بلافاصله بالای درخت می رود . زیرا گاو متوجّه او شده و با شاخ های محکمش بدو حمله می آورد .

بیست بار آن گاو تازد گِردِ مَرج / تا کند آن خصم را در شاخ ، دَرج

گاو بیست دفعه در اطراف چمنزار می تازد تا دشمن را با شاخ هایش سوراخ کند . [ دَرج = پیچیدن چیزی در چیز دیگر ، در اینجا منظور اینست که شاخ خود را بر تن خصم فرو کند . ]

چون ازو نومید گردد گاوِ نَر / آید آنجا که نهاده بُد گُهر

وقتی که آن گاوِ نَر از مضروب ساختن او نومید گردد . به جایی که گوهر را نهاده بود باز می گردد .

لَجم بیند فوقِ دُرِّ شاهوار / پس ز طین بگریزد او ابلیس وار

گاو می بیند که آن گوهر گرانقدر در لَجن پوشیده شده است . پس آن گاو نیز همچون شیطان از گِل می گریزد . [ همانطور که به روایت قرآن کریم شیطان از خلقت گِلین آدم (ع) اظهار انزجار کرد و نتوانست گوهر تابناک روح او را بشناسد . آن گاو نیز از دُرِّ گِل  اندود رمید . ]

کآن بِلیس از متنِ طین کور و کر است / گاو کی داند که در گِل گوهر است ؟

زیرا که آن شیطان از اندرون گِل ، کور و کر است . یعنی شیطان و شیطان صفتان از گوهر تابناک روح آدمی بکُلّی بی خبرند . گاو چگونه ممکن است بفهمد که در اندرون گِل ، گوهری نهفته است .

اِهبِطُوا افگند جان را در حَضیض / از نمازش کرد محروم ادین مَحیض

فرمان اِهبِطُوا ( = فرود آیید ) جان آدمی را از اوج بهشت به حضیضِ زمین خاکی دنیا افکند . و آن حالت حیض او را از نماز محروم کرد . [ مَحیض = حیض شدن / اِهبِطُوا = فرو آیید ، این فعل امر برگرفته از آیاتی چند از قرآن کریم است که خداوند آدم و حوّا را به سبب تناول از شجرۀ ممنوعه به زمین هابط بگردانید . ]

منظور بیت : روح لطیف در اصل گوهری عالی و ربّانی است امّا در جوارِ مادّیات و نفسانیات آلوده می شود و به درکۀ پستِ حیوانیّت در می افتد . پس هواهای نفسانی همچون خون حیض است و حایض نمی تواند نماز شرع گزارد . و شخص مبتلا به هواهای نفسانی نیز نمی تواند نماز قُرب و حضور گزارد

ای رفیقان ، زین مَقیل و زان مَقال / اِتَّقُوا اِنَّ الهَوا حَیضُ الرَّجال

مولانا در اینجا حیض روحی را که پدیده ای عام است با بیانی بلیغ توضیح می دهد و می گوید : ای رفیقان ، از خوابگاه دنیوی و قیل و قال های دنیا طلبانه بپرهیزید که هوای نَفس به منزلۀ حیض مردان است . یعنی شهوات در هر نوعش آدمی را آلوده می کند و نمی گذارد به مقام حضور حق برسد . [ مَقیل = خوابگاه نیمروزی ، خوابیدن در نیمروز ، منظور از این خواب در اینجا غفلت است / مَقال = گفتار ، گفتگو ]

اِهبَطُوا افگند جان را در بدن / تا به گِل پنهان بُوَد دُرِّ عَدَن

فرمان اِهبِطوا (فرود آیید) روح لطیف را به کالبد عنصری فرو افکند . تا مروارید مرغوب در گِل پنهان شود . [ عَدَن = شهری است معروف و بندری در یمن . مرواریدهای آن از دوران قدیم مرغوب بوده است . در اینجا «دُرِّ عَدَن» کنایه از روح لطیف و «گُل» کنایه از جسم است . ]

تاجرش داند ، ولیکن گاو ، نی / اهلِ دل دانند و ، هر گِل کاو ، نی

بازرگان ، گوهر را می شناسد ولی گاو آن را نمی شناسد . اهلِ معرفت گوهر را می شناسند ولی هر کاوندۀ گِل آن را نمی شناسد . ( گِل کاو = کسی که گِل را جستجو می کند ، در اینجا مراد شخص ظاهربین است ) [ آنان که معیارهای سطحی و مادّی دارند در شناخت گوهر آدمی توفیق نمی یابند . ]

هر گِلی کاندر دلِ او گوهری ست / گوهرش غَمّازِ طینِ دیگری ست

هر جسمی که در اندرون خود گوهر لطیف و تابناک روح را داشته باشد . آن گوهر لطیف می تواند . آن گوهر لطیف می تواند حقیت ابدان دیگر را نیز بشناسد . یعنی وقتی که کسی به صفای درون و نورانیّت قلبی برسد چنان بینشِ ژرف و نافذی می یابد که می تواند حقیقت درون اشخاص را بشناسد .

وآن گِلی کز رَشِّ حق نوری نیافت / صحبتِ گِل های پُر دّر بر نتافت

گِلی که نورِ حق بر آن ساطع نشود نمی تواند مصاحبت گِل های آکنده از مروارید را تحمّل کند . یعنی ابدانی که با نورِ حضرت حق منوّر نشوند قادر نیستند مصاحبِ ابدانِ نورانی و با صفای اهلِ عرفان و ایقان شوند . [ رَشّ = پاشیدن / رَشِّ نور = افشاندن نور ]

این سخن پایان ندارد ، موشِ ما / هست بر لبهای جُو بر گوشِ ما

این سخنان دقیق و عارفانه تمام شدنی نیست . آن موش که حکایتش را اغاز کرده ایم فعلاََ در کنار جویبار به سخنان ما گوش می دهد . یعنی باید ادامه حکایت موش و قورباغه را بیان کنیم .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد