شرح و تفسیر غزل شماره 59 دیوان سعدی شیرازی

آن پری کز خَلق پنهان بود چندین روزگار / باز می بینم که در عالَم پدیدار آمده ست

آن معشوق پری وشی که مدّت های دراز از چشم مردم پنهان بوده ، باز می بینم که در جهان آشکار گشته است . [ پری = جنّ مؤنّث که موجودی است از عالَم غیر مرئی که با جمال خود انسان را می فریبد . ]

عود می سوزند یا گل می دمد در بوستان ؟ / دوستان ، یا کاروان مشکِ تاتار آمده ست ؟

ای دوستان ، این بوی خوشی که به مشام می رسد ، بوی گل است یا بوی عود که فضا را پُر کرده است ؟ یا کاروانی است که با خود مشک حمل می کند ؟

[ عود = به چوب هر درخت گفته می شود ، چوب سیاه رنگی است که چون بر آتش قرار دهند ، دودش بوی خوش می دهد / دمیدن = پراکنده شدن بوی خوش (فرهنگ لغت) / مُشک = ماده ای است سیاه رنگ که در زیرِ شکم جنس نرِ آهوی خُتن قرار دارد و بسیار خوشبو و معطر است / تاتار = نام قبیله ای از مغول بود که بعدها بر بعضی از قبایل آسیای مرکزی اطلاق می شد و آهوی مشک در ختا ، خُتن و تاتارستان زندگی می کرد و مشک تاتاری معروف بوده است ]

تا مرا با نقش رویَش آشنایی اوفتاد / هر چه می بینم به چشمم نقش دیوار آمده ست

از زمانی که با نقش و نگار چهره اش آشنا شده ام . هر نقش و نگار دیگری که می بینم ، در نظرم نقش بی جان روی دیوار است . [ نقش = نشان و اثر ، عکس و تصویر ]

ساربانا ، یک نظر در روی آن زیبانگار / گر به جانی می دهد ، اینک خریدار آمده ست

ای ساربان ، اگر آن محبوب زیبارو برای یک بار نگریستن بر چهره اش جانی طلب می کند ، اینک من خریدار آن هستم . [ ساربان = ( «سار» به معنی شتر است و «بان» پسوند محافظت و نگه داری است) ،  کاروان سالار ، کسی که پیشاپیش شتران حرکت می کند و آنها را هدایت می کند / نظر = نگاه / نگار = معشوق ، یار زیباروی ، از آن جهت که معشوق خود را آرایش می کند و زینت می دهد ، به او نگار گفته اند ]

من دگر در خانه ننشینم اسیر و دردمند / خاصه این ساعت که گفتی گل به بازار آمده ست

من دیگر اسیر و دردمند در خانه نمی مانم ، به ویژه در این لحظه که پنداری گل به تجلّی درآمده است .

گر تو انکار نظر در آفرینش می کنی / من همی گویم که چشم از بهر این کار آمده ست

اگر تو نگریستن بر صُنع الهی را باور نمی داری ، من می گویم که دیدگان انسان فقط برای دیدن این آفریده ها در سر نهاده شده است .

وه که گر من باز بینم روی یار خویش را / مرده ای بینی که با دنیا دگربار آمده ست

چه نیکوست اگر من دوباره چهرۀ یار را مشاهده نمایم . تو مرده ای را خواهی دید که بار دیگر زنده شده و حیات یافته است . [ وه = خوشا ، نیکا ، چه نیک و خوش باشد / با = به معنی «به» (لغت نامه) ]

آنچه بر من می رود در بندت ای آرام جان / با کسی گویم که در بندی گرفتار آمده ست

ای آرام دل من ، مشقّتی را که من در بند بلای عشقت تحمّل می کنم ، فقط به کسی می گویم که خود پیشتر گرفتار چنین رنجی شده و تجربه ای در آن باب دارد . [ بند = گرفتاری ، زندان / آرام جان = کنایه از محبوب و معشوق ]

نِی که می نالد همی در مجلس آزادگان / زآن همی نالد که بر وی زخمِ بسیار آمده ست

نی که همواره در محفل آزادگان ناله سر می دهد به این دلیل است که آن را به ضرب تیغ از نیستان جدا کرده اند و هنگام سوراخ کردن داغ هایی بر وی نهاده اند . [ برای آنکه نی هنگام سوراخ شدن تَرک نخورد ، میلۀ فلزی را داغ کرده ، بر آن می نهاده اند . ]

تا نپنداری که بعد از چشم خواب آلود تو / تا برفتی ، خوابم اندر چشم بیدار آمده ست

زنهار ، تصور نکنی که بعد تماشای دیدگان خمارآلود تو از آن پس که مرا تَرک کردی ، خواب به چشمان بیدارم آمده است . [ تا (اوّل) = زنهار / تا (دوم) = حرف ربط است ]

سعدیا ، گر همّتی داری ، منال از جَور یار / تا جهان بوده ست ، جَور یار بر یار آمده ست

ای سعدی ، اگر در عشق کمر همّت بسته و قصد وصال داری ، از جفای یار شِکوه مکن ، زیرا تا دنیا بوده ، این رسم جفای معشوق بر عاشق وجود داشته است . [ همّت = در لغت به معنی بلند نظری است ، و در نزد صوفیان قصد و کوشش دل است به جمیع قوای روحانی به جانب حق برای حصول کمال خود و یا دیگری ]

شرح و تفسیر غزل 58                      شرح و تفسیر غزل 60