قصه پاسبان که خوابید تا دزدان رخت تاجران بردند | شرح و تفسیر

پاسبانی خُفت ، دزد اسباب بُرد / رخت ها را زیر هر خاکی فشرد

مولانا در بسط مطلب پیشین این حکایت کوتاه را می آورد و می گوید : نگهبانی که مأمور حفاظت از یک کاروان بود . خوابش بُرد و دزدان آمدند و اسباب و اثاث اهلِ کاروان را دزدیدند و زیر خاک مدفون کردند . یعنی اثاث و متاع آنان را در جایی مطمئن پنهان کردند .

روز شد ، بیدار شد آن کاروان / دید رفته رَخت و سیم و اُشتران

روز که شد . اهلِ کاروان بیدار شدند و دیدند که اثاث و زَر و سیم و شتران از دست رفته است . یعنی دار و ندارشان را دزد بُرده است .

پس بدو گفتند : ای حارِس بگو / که چه شد این رخت ؟ و آین اسباب کو ؟

کاروانیان گفتند : ای نگهبان بگو چه بلایی بر سرِ اموالِ ما آمده است ؟ اثاث و اسباب ما کجاست ؟

گفت : دزدان آمدند اندر نقاب / رخت ها بُردند از پیشم شتاب

نگهبان گفت : دزدان نقابدار آمدند و با شتاب اثاث و اسباب شما را از جلو چشم من برداشتند و رفتند . [ نقاب = در عربی به معنی روبرو شدن ناگهانی ]

قوم گفتش که : ای چون تَلِّ ریگ / پس چه می کردی ؟ که ای ای مُرده ریگ ؟

کاروانیان گفتند : ای بی خاصیّت پس تو دیشب چه کاره بودی ؟ ای حقیر اصلاََ تو چه کاره ای ؟ [ تلِّ ریگ = کنایه از شخص بی خاصیّت / مرده ریگ = چیزهایی که از مرده باقی می ماند که به عربی میراث گویند . و به معنی زبون و سقط و کم بها نیز آمده است ]

گفت : من یک کس بُدم ، ایشان گروه / با سلاح و با شجاعت با شُکوه

نگهبان گفت : من یک نفر بودم و آنان گروهی مسلح و دلاور و با هیبت بودند .

گفت : اگر در جنگ کم بودت امید / نعره یی زَن کِای کریمان برجهید

کاروانیان گفتند : اگر در غلبۀ با آنان امیدت کم بود . لااقل فریادی می زدی و می گفتی : ای جوانمردان برخیزید .

گفت : آن دَم کارد بنمودند و تیغ / که خَمُش ، ور نه کُشیمت بی دریغ

نگهبان گفت : گروهِ دزدان وقتی دیدند می خواهم داد و قال راه بیندازم دشنه و شمشیر نشانم دادند که یعنی خاموش باش و اِلّا بی هیچ ملاحظه ای تو را می کشیم .

آن زمان از ترس بستم من دهان / این زمان هَیهای و فریاد و فغان

در آن وقت از شدّت ترس ساکت شدم . ولی الآن می توانم داد و قال راه بیندازم .

آن زمان بست آن دَمَم که دَم زنم / این زمان چندانکه خواهی هَی کنم

در آن لحظه دزدان چنان نَفَسم را بریده بودند که حتّی نمی توانستم نَفَسی بکشم . امّا اینک هر چه دلتان بخواهد داد و قال می کنم .

چونکه عمرت بُرد دیوِ فاضِحه / بی نمک باشد اَعُوذ و فاتحه

مولانا از اینجا به استنتاج این حکایت می پردازد و می گوید : وقتی که شیطانِ رسوا کننده عُمرت را تباه کرد به خدا پناه بُردن و فاتحه قرائت کردن بی مزد است . [ فاضِحه = رسوا کننده / دیوِ فاضِحه = شیطانِ رسوا کننده / اَعُوذ = پناه می بَرم و مراد از آن پناه بردن به خداوند از شرِّ شیطان است ]

فاتحه = نخستین سورۀ قرآن کریم است . از آنرو که این سوره مشتمل بر تمام موضوعاتِ قرآنی است «اُمُ الکتاب» نامیده شده است و از آنرو که قرآن با آن افتتاح شده است سورۀ «فاتحه» نام دارد . پیامبر فرمود : فاتحه درمانِ همۀ دردهاست جز مرگ ( تفسیر مجمع البیان ، ج 1 ، ص 17 ) هدف غایی از قرائت و تلاوت قرآن ، اصلاح و تهذیب نَفس و تحکیم بنیادهای اخلاق حسنه است . و اِلّا روا نیست که آیات قرآنی را به مرتبۀ اوراد و اذکار لسانی تنزّل داد و از آن منظورهای دیگر جُست . به هر حال مراد مولانا پناه بردن به خداوند و حقایق قرآن است .

منظور بیت : پیش از آنکه با تحریکات شیطانی عُمرِ عزیزت در راهِ شهوت تباه شود به ریسمانِ الهی و حقایق وحیانی پناه ببر و خود را بر مبنای آن تربیت کن . و اِلّا وقتی شیطان نقد عُمرت را به بادِ فنا داد و کار از کار گذشت دیگر روی آوردنت بدین سوی ، تلاشی بی مزد است .

گر چه باشد بی نمک ، اکنون حَنین / هست غفلت بی نمکتر زآن ، یقین

درست است که گفتم توبه و انابت او بی نمک است ولی مسلماََ ادامۀ غفلت از آن توبه بی نمک تر است . ( حَنین = ناله ، مویه ) [ در هر لحظه از عُمر توبه و بازگشت (چنانکه صادقانه باشد) بی حاصل نیست گر چه شور و جذبۀ سابقون را ندارد . ]

همچنین هم بی نمک می نال نیز / که ذلیلان را نظر کن ای عزیز

همچنین ناله کن اگر چه ناله ات بی نمک باشد و در آن ناله بگو : ای خداوندِ عزیز افراد خوار و ذلیل را نیز مورد عنایت قرار بده . یعنی مرا حتّی اگر چه عُمری به غفلت رفته ام ببخشای . [ مولانا می گوید : در هر وضعی باید دعا کرد چه بهنگام و چه نابهنگام . زیرا نَفسِ دعا کمال بخش است . چه به اجابت رسد و چه مردود گردد . چنانکه فرمود :

ای اخی دست از دعا کردن مدار / با اجابت یا ردِّ اویت چه کار ؟ ]

قادری ، بی گاه باشد یا به گاه / از تو چیزی فوت کی شد ای اله ؟

خداوندا ، تو در همه وقت توانایی . چگونه ممکن است چیزی از تو فُوت شود ؟

شاهِ لا تَأسَوا عَلی ما فاتَکُم / کی شود از قدرتش مطلوب گُم ؟

شاهی که فرموده است : « اندوه مخورید بدانچه از شما فوت شده است » چگونه ممکن است چیزی را که تو طلب می کنی در قلمروِ قدرتش نباشد و مطلوب را در آن در نیابی ؟ [ مصراع اوّل مقتبس است از آیه 23 سورۀ حدید « تا اندوه مخورید بدانچه از شما فوت شده و شادی سرمستانه مکنید بدانچه خداوند بخشیدتان و خداوند مُتُکبرانِ نازَنده را دوست نمی دارد » ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد