قصه آن عجوزه که روی زشت خویشتن گلگونه می ساخت | شرح و تفسیر

چون سرِ سفره رُخِ او توی توی / لیک در وی بود مانده عشقِ شوی

چهرۀ آن پیر زن مانندِ گوشه های سفره پُر چین و چروک بود . امّا هنوز میل به شوهر در وجود او باقی بود .

ریخت دندانهاش و مو چون شیر شد / قد کمان و هر حِسَش تغییر شد

دندانهایش تماماََ ریخته بود و موهایش مانند شیر ، سفید شده بود و قامتی خمیده داشت و هر یک از حواسِ او تغییر کرده بود . یعنی حسِ باصره و سامعه و دیگر حواسش به ضعف و تباهی دچار آمده بود .

عشقِ شُوی و شهوت حِرصش تمام / عشقِ صید و پاره پاره گشته دام

با وجود این همه ضعف و پیری ، میل به شوهر و شهوت جنسی و حرص و ولعش قوی و کامل بود . به شکار شوهر علاقه عجیبی داشت امّا دامش پاره پاره شده بود . یعنی جذابیتی نداشت که بتواند مردی را به دام افکند .

مرغِ بی هنگام و راهِ بی رهی / آتشیِ پُر در بُنِ دیگِ تهی

آن پیر زن به خروس بی محل و راهِ بی راه رونده شبیه بود . یعنی راه نبود بلکه بیراهه بود . و نیز به آتشی خروشان شبیه بود که در زیر دیگ خالی افروخته باشد . ( مرغ بی هنگام = خروس بی محل / راهِ بی رهی = راهِ بدون راه رونده ، کنایه از بیراهه که کسی حاضر نیست در آن حرکت کند ) [ آن پیر زن به درد شوهر یابی نمی خورد . ]

عاشق میدان و اسپ و ، پای نی / عاشقِ زَمر و ، لب و سُرنای نی

آن پیر زن مانند کسی بود که شیفتۀ تاخت و تاز در مسابقه یا نبرد باشد امّا نه اسبی داشته باشد و نه پایی . یا مانند کسی بود که علاقۀ عجیبی به نواختن نی دارد امّا نه دارای لب است و نه نی . ( زَمر = فلوت زدن ، نی نواختن / سُرنا = سازی بادی که همراهِ دُهُل می زنند ) [ پیر زن چون جوانی و زیبایی نداشت نمی توانست شوهر به چَنگ آورد . ]

حرص در پیری ، جهودان را مباد / ای شَقیّ یی که خداش این حرص داد

خدا نکند که حتّی کافران هم در دورۀ پیری اسیرِ حِرص و آز باشند . بدبخت آن کسی است که خدا که خدا چنین حرص و آزی بدو داده است . [ اسیر شهوت بودن برای همگان زشت و قبیح است . به این خاطر مولانا دعا می کند که این صفت شنیع حتّی گریبان کافران را نیز نگیرد . ]

ریخت دندانهای سگ چون پیر شد / تَرکِ مردم کرد و سِرگین گیر شد

برای مثال ، وقتی که سگ پیر می شود و دندانهایش می ریزد . از گاز گرفتن مردم دست می کشد و مدفوع را گاز می گیرد .

این سگانِ شَصت ساله را نِگر / هر دَمی دندانِ سگ شان تیزتَر

امّا تو این سگهای شصت ساله را ببین که هر لحظه دندان حرص و آزشان تیزتر می گردد .

پیر سگ را ریخت پَشم از پوستین / این سگانِ پیرِ اطلس پوش بین

وقتی که سگ پیر می شود پشم هایش از سطح پوستش می ریزد . امّا تو به این سگهای پیر ( سالمندان حریص ) نگاه کن که در دورۀ پیری جامه های فاخر می پوشند . یعنی به امور نفسانی سخت دلبسته می شوند .

عشقشان و حِرصشان در فَرج و زر /  دَم به دَم چون نسلِ سگ ، بین بیشتر

ببین که حرص و عشق اینان به شهوت و ثروت لحظه به لحظه مانندِ زاد و رود سگان افزایش می یابد .

این چنین عُمری که مایۀ دوزخ است / مر قَصابانِ غضب را مَسلَخ است

چنین عمری که سرمایه دوزخ است یعنی آتشِ آن را پُر لهیب تر می سازد . صاحب آن عمر بدست میر غضبان جهنم (فرشتگان عذاب) سلاخی می شود .

چون بگویندش که عُمرِ تو دراز / می شود دلخوش ، دهانش از خنده باز

مثلاََ اگر به یکی از این حریصانِ شهوت و ثروت بگویند : عمرت دراز باد . شادمان شود و دهانش به خنده گشوده گردد .

این چنین نفرین ، دعا پندارد او / چشم نگشاید ، سَری بَرنآرَد او

امّا این حریصِ ابله ، چنین نفرینی را دعا می پندارد . چشم دلش را باز نمی کند و از خواب غفلت سر بر نمی دارد . [ عمری که در راهِ شهوات سپری شود جز زیان و خسران چیز دیگری ندارد . ]

گر بدیدی یک سرِ موی از مَعاد / اوش گفتی ، این چنین عُمرِ تو باد

اگر او ذره ای از حقیقت آخرت را به چشم دل می دید . حتماََ به آن گوینده می گفت : چنین عمرِ درازی ارزانی تو باد .

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد