بیان آنکه مصطفی شنید که عیسی بر روی آب رفت | شرح و تفسیر

گوید احمد : گر یقین افزون بُدی / خود هوایَش مَرکب و ، مأمون بُدی

حضرت احمد (ص) گفت : اگر یقین عیسی (ع) بیشتر بود . هوا مرکوب او می شد و در امان قرار می گرفت .

همچو من که بر هوا راکب شدم / در شبِ معراج ، مُستَصحِب شدم

درست مانند من که در شب معراج بر هوا سوار شدم و با حضرت حق مصاحب شدم . [ مُستَصحِب = خواهان مصاحبت ]

گفت : چون باشد سگی کور پلید / جَست او از خواب ، خود را شیر دید ؟

هلال گفت مثلاََ اگر سگِ نابینای کثیفی از خواب بپَرَد و ناگهان خود را شیر ببیند . چه حالی پیدا می کند ؟

نه چنان شیری که کس تیرش زند / بل ز بیمش تیغ و پیکان بشکند

امّا نه آن شیری که کسی او را با تیر بزند . بلکه شیری که از هیبتش شمشیر و نیزه شیرشکاران بشکند .

کورِ بر اِشکم رَوَنده همچو مار / چشمها بگشاد در باغ و بهار ؟

یا مثلاََ شخص نابینایی که مانند مار بر روی زمین می خزد . ناگهان چشمانش باز و بینا شود و خود را میان باغ و بهار ببیند چه حالی پیدا می کند .

چون بُوَد آن چون که از چونی رهید ؟ / در حیاتستانِ بی چونی رسید

یا چگونه است حال کسی که اسیر کیفیّات مادّی است . ولی ناگهان به منبع حیاتی رسد که از هر گونه کیفیّت و خصوصیت مادّی منزّه باشد ؟

گشت چونی بخش اندر لامکان / گِردِ خوانش جمله چونها چون سگان

همان کسی که خود در عالم لامکان است و کیفیّت بخش و همۀ کیفیات بر سر سفرۀ عطایش مانند سگان جمع شوند . یعنی انسان کامل عطایای مادی و معنوی خود را نثار کسانی می کند که همچنان اسیر مادیّات و مقتضیات محسوسات اند تا بدین وسیله آنان را به کمال رساند .

او ز بی چونی دَهَدشان استخوان / در جَنابت ، تن زن ، این سوره مخوان

انسان کامل از مرتبۀ «لاکیفیت» به اسیران عالم محسوسات استخوانی می دهد . یعنی برای تربیت آنان عطایی مادی یا معنوی می بخشد . در حالت جنابت خاموش باش و این سوره را مخوان . [ جنابت = به معنی جُنُب شدن و ناپاک گردیدن است . در این حال شخص باید در صورت دسترسی به آب غسل کند . امّا در اینجا مراد از جنابت باطنی و روحی است . یعنی تا وقتی که شخص از لوث خودبینی و شکوک و اوهام پاک نشده همچنان جُنُب و ناپاک است . مراد از «این سوره» کلمات طیبات و حروف عالیات توحید است . ]

منظور بیت : تا وقتی از قید و بند خودبینی و اوصاف بهیمی پاک نشده ای خاموش بنشینی بهتر است از آنکه از توحید دَم زنی . همانطور که جُنُب نمی تواند نماز بخواند تو نیز اگر دچار خودبینی و کِبر و غرور هستی دَم از توحید مزن که روحاََ جُنُبی .

تا ز چونی غُسل نآری تو تمام / تو بر این مُصحَف مَنِه کف ای غلام

ای جوان ، تا وقتی که از کیفیّات (اوصاف ذمیمه و تعلقات نفسانی) کاملاََ پاک نشده ای به این مصحف دست مزن . [ اشاره است به آیه 79 سورۀ واقعه « که جز دست پاکان (و فهم خاصّان) بدان نرسد . » همانطور که بدون طهارت و وضو نباید قرآن را مَسّ کنی . بدون طهارت روحی نباید دَم از حقایق ربّانی بزنی . ]

گر پلیدم ، ور نظیفم ، ای شهان /  این نخوانم ، پس چه خوانم در جهان ؟

ای شاهان اگر من ناپاکم یا پاک ، در جهان این را نخوانم پس چه بخوانم . [ ای شاهان طریقت ، من چه از لوث خودبینی و هستی مجازی و اوهام و شکوک زدوده باشم و چه نباشم اگر به اسرار جق تکلم نکنم پس به چه چیزی تکلم کنم . ظاهراََ این بیت زبان حال مریدان و مبتدیان است . ]

تو مرا گویی که از بهرِ ثواب / غسل ناکرده مرو در حوضِ آب

این بدان ماند که مرا بگویی برای کسب ثواب ، غسل نکرده داخلِ حوض آب نشو . [ همانطور که آی حوض برای تطهیر بدن است . آب اسرار و کلمات الهی نیز برای تطهیر پلیدی های روحی و شخصیتی است . درست است که باید در حالت پاکی به حریم اسرار کبریا درآمد . امّا همگان که در مرتبۀ قداست اولیاء نیستند . پس در تربیت مردم باید به تسهیل و تدریج توجّه کرد . چنانکه شیوۀ انبیاء و اولیاء در پرورش نفوس این سان بوده است . ]

از برونِ حوض غیرِ خاک نیست / هر که او در حوض نآید پاک نیست

بیرون حوض فقط خاک است و قهراََ هر کس به درون حوض نیاید ناپاک است . یعنی بیرون از حریم قدس الهی چیزی وجود ندارد که بدان نفوس را تطهیر کرد . پس لاجَرم دعوت هادیان ربّانی خاص و عام را شامل می شود . هر که در هر مرتبه رو به کوی حقیقت نهد از سوی شاهان طریقت رانده نگردد . زیرا درگاه رحمت الهی همواره به سوی خلق الله گشوده است .

گر نباشد آبها را این کرم / کو پذیرد مر خَبَث را دَم به دَم

زیرا اگر آبها خاصیت تطهیر نداشته باشند و نتوانند پلیدی ها را لحظه به لحظه در خود بپذیرند . ( خَبَث = ناپاکی ، پلیدی ، نجاست ) [ ادامه معنا در بیت بعد ]

وای بر مشتاق و بر اومیدِ او / حَسرتا بر حسرتِ جاویدِ او

پس وای به حال شیفتگان و امیدواران به آب و دریغ بر حسرت همیشگی آنان .

آب دارد صد کرم ، صد احتشام / که پلیدان را پذیرد وَالسّلام

آب کرامت و حشمت بسیار دارد که ناپاکان را به درون خود می پذیرد . والسلام . [ همانطور که آبِ صوری پلیدی ها را پاک می کند . آبِ معنوی (مصلحان و مربیان اخلاق) پلیدان را تطهیر می کند . ]

ای ضیاء الحق حُسام الدین که نور / پاسبانِ توست از شَرُّالطّیور

ای ضیاء الحق حسام الدین که نورِ الهی تو را از خفّاش حفاظت می کند . [ شَرُّالطّیور = لفظاََ به معنی بدترین پرندگان است و لذا به خفّاش و شبکور اطلاق شده است . در اینجا مراد از آن حقیقت ستیزانی هستند که رویت شمس حقیقت را برنتابند و در تاریکنای اوهام و شکوک به سر می برند . ]

پاسبانِ توست نور و ارتقاش / ای تو خورشیدِ مُسَتَّر از خفاش

ای شمسِ معنوی که از دیدۀ خفّاشان مستوری ، نور و عُلوّ الهی حافظ توست . [ مُستَّر = مستور شده ، پوشیده شده ]

چیست پرده پیشِ رویِ آفتاب ؟ / جز فزونی شَعشَعه و تیزِّی تاب

حجابِ خورشید چیست ؟ یعنی خورشید با چه چیزی از دیدگان مستور می شود ؟ زیادی اشعّه و تند و تیز بودن تابش خورشید سبب اختفای خودِ او می شود .

پردۀ خورشید هم نورِ رب است / بی نصیب از وی خفاش است و شب است

حجاب خورشید نیز نورِ پروردگار است . یعنی همانطور که شعشعۀ خورشید سبب پوشیدگی او از دیدگان می شود . انوار قاهر الهی نیز باعث اختفای انسان کامل می شود که به منزلۀ خورشید معنوی است . هر کس از نورِ الهی انسان کامل محروم مانَد خفّاش است و قلبش مانند شب ، تاریک است .

هر دو چون در بُعد و پرده مانده اند / یا سیه رُو یا فسرده مانده اند

از آنرو که هر دو ، یعنی خفّاش و شب از خورشید دور مانده و محتجب شده اند . یا سیاه رو گشته اند و یا افسرده و پژمرده .

چون نِبشتی بعضی از قصۀ هِلال / داستانِ بَدر آر اندر مَقال

در اینجا مولانا به حسام الدین خطاب می کند و می گوید : حال که بخشی از حکایت هِلال را نوشتی . اینک در مورد بَدر (= ماه کامل) سخن به میان آور .

آن هِلال و بَدر دارند اِتّحاد / از دویی دوراَند و از نقص و فَساد

آن هِلال و بدر با هم متحدند و از دو گانگی و نقصان و تباهی بدورند .

آن هِلال از نقص در باطن بَری ست / آن به ظاهر نقص ، تدریج آوری ست

آن هلال باطناََ از هر گونه نقص و عیبی منزّه بود . آن نقص ظاهری نیز بدین جهت است که تدریجاََ به ماه کامل مبدّل شود . ( تدریج آوری = اندک اندک کاری را  انجام دادن ، در اینجا مراد اینست که سالک قدم به قدم به سوی کمال مطلوب رود ) [ در سه بیت اخیر مراد از «هلال» هر طالب صادق است . و مراد از «بَدر» منتهیان راه یافته و به کمال رسیده . پس سالک مبتدی مانند ماه نو وقتی که از مَحاق غفلت درمی آید در آغاز سلوک همچون هلال ، باریک و کم نور است امّا تحت ارشاد ولیِّ مسیحا دَم تدریجاََ راهِ کمال را می پیماید تا به ماهِ کامل مبدّل شود . ]

درس گوید شب به شب ، تدریج را / در تأنّی بر دهد تفریج را

هلالِ ماه هر شب درس تکامل تدریجی را به آدمیان می آموزد . پس ای انسان سری بالا کن و جریان تکامل را در ماه ببین . هلالِ ماه به آدمیان درس می دهد که با صبر و درنگ می توان ار کمند نقصان رهید و به کمال رسید . [ تفریج = رهایی از اندوه ]

در تأنی گوید : ای عَجّولِ خام / پایه پایه بر توان رفتن به بام

ماه با صبر و وقار خود می گوید : ای شتابندۀ خام ، پلّه پلّه می توان به بام کمال رسید .

دیگ را تدریج و استادانه جوش / کار نآید قَلیۀ دیوانه جوش

برای مثال ، اگر می خواهی غذایی مطبوع و لذیذ طبخ کنی باید دیگ را به تدریج و با مهارت به جوش آوری . و اِلّا دیگی که دیوانه وار می جوشد غذای مناسبی تحویل آدم نمی دهد . [ جُوش = فعل امر از مصدر جوشیدن به معنی بجوشان / قَلیه = پاره گوشت ، تکه گوشت بریان شده ، در اینجا به معنی مطلق غذا ]

حق ، نه قادر بود بر خلقِ فلک / در یکی لحظه به کُن ، بی هیچ شک

مثال دیگر ، آیا خداوندی که بر هر چیز تواناست . نمی توانست آسمان ها و زمین را با ارادۀ تکوینی خود در یک لحظه خلق کند ؟ بدون شک می توانست . [ کُن = مستفاد است از برخی آیات قرآنی که در آن به ارادۀ بی چون الهی تصریح شده است . بدون شک ارادۀ تکوینی حق به هر چه تعلّق گیرد آن را مکوّن سازد . ]

پس چرا شش روز آن را درکشید ؟ / کُلُّ یَومِِ اَلفُ عام ، ای مُستَفید

چرا خداوند زمین و آسمان ها را در شش روز آفرید ؟ شش روزی که هر یک از روزهای آن هزار سال محسوب شود . ( مُستَفید = فایده جوینده ، طالب فایده ) [ در آیات متعدّد قرآن کریم ، خلقت آسمان ها و زمین را شش روز دانسته است . مصراع دوم اشاره است به آیه 4 سورۀ سجده « در روزی که مقدار آن معادل هزار سال (از سال های دنیوی) است که می شمارید » همانطور که خلقت جهان و کمال آن تدریجی و مرحله به مرحله صورت گرفته . کمال سالک نیز تدریجاََ تحقّق می یابد . ]

خلقتِ طفل از چه اندر نُه مَه است ؟ / زآنکه تدریج از شعارِ آن شَه است

مثال دیگر ، چرا نُه ماه طول می کشد تا نوزاد (جَنین) تکوین یابد ؟ زیرا انجام تدریجی کارها از جمله شعارها و سنت های خدایی است که پادشاه جهان هستی است .

خلقتِ آدم چرا چل صبح بود ؟ / اندر آن گِل اندک اندک می فزود

مثال دیگر ، چرا خلقتِ آدم چهل روز طول کشید و تدریجاََ خداوند بر مقدار آن گِل می افزود ؟ [ در حدیث قدسی آمده است « گِل آدم را چهل بامداد به دست خود بسرشتیم » ( احادیث مثنوی ، ص 198 ) ]

نه چو تو ای خام کاکنون تاختی / طفلی و ، خود را تو شیخی ساختی

نه مانند تو ای خام اندیش که اکنون می تازی . و با آنکه هنوز کودکی ، خود را به صورت مشایخ درآورده ای . یعنی تو هنوز مبتدی هستی ، ولی خود را کامل نشان می دهی و در عرصۀ مردان طریقت تاخت و تاز می کنی و مدّعی می شوی .

بر دویدی چون کدو فوقِ همه / کو تو را پایِ جِهاد و مَلحَمه ؟

مانند بوتۀ کدو رفته ای بالاتر از همگان قرار گرفته ای . امّا کو پای تو در عرصۀ جهاد و پیکار ؟ ( مَلحَمه = جنگ خانمان برانداز ) [ تشبیه مدعیان کمال به بوتۀ کدو از آنروست که بوتۀ کدو زود رشد می کند و مدعیان کمال نیز بی آنکه مراحل لازم تکاملی را طی کنند بر مسند بزرگان می نشینند . ]

تکیه کردی بر درختان و جِدار / بر شدی ای اَقرَعَک هم قَرع وار

ای کچل حقیر ، به درختان و دیوار تکیه دادی و مانند بوتۀ کدو بر صدر مسندِ ارشاد بالا رفتی . ( اَقرَعَک = کچلک ، کچل حقیر / قَرع وار = مانند کدو ، کدو وار ) [ «درختان» و «جِدار» کنایه از مریدان ساده لوح و اعوان و انصار و جمیع علل و اسباب ظاهری است . یعنی مدّعیان به امور کاذب تثبّت می جویند و کدو وار رشد می کنند و خود را کسی محسوب می دارند . ]

اوّل اَر شُد مرکبت سروِ سَهی / لیک آخِر خشک و بی مغزی تهی

ای کدو ، اگر چه ابتدا به درخت سروی بلند بالا می چسبی و از آن بالا می روی . امّآ سرانجان خشک و بی مغز و خالی خواهی بود . یعنی ای مدّعی حتّی اگر خود را به اشخاص بزرگ و افراد معتبر منتسب داری و از اعتبار آنان برای خود خرج کنی ولی چون اصالت نداری عاقبت رسوا خواهی شد .

رنگِ سَبزت زرد شد ای قَرع زود / زآنکه از گُلگُونه بود ، اصلی نبود

ای بوتۀ کدو ، سبزینه ات سریعاََ زرد شده . زیرا که رنگِ سبزِ تو عَرَضی است نه جوهری . [ بخش بعدی (حکایت بعدی) در بسط این مطلب است که با آرایه های صوری و نفوس ظاهری نمی توان در زمرۀ اهلِ کمال قرار گرفت . ]

شرح و تفسیر بخش قبل                     شرح و تفسیر بخش بعد