غزل شماره 3 دیوان غزلیات شمس تبریزی / شرح و تفسیر

زآن سویِ او چندان کرَم ، زین سو خلافِ بیش و کم / زآن سویِ او چندان نِعَم ، زین سویِ تو چندین خطا

از بارگاه حضرت معشوق این همه بزرگواری و بخشش صورت می گیرد . امّا از سوی ما بندگان ، گناه و عصیان و افراط و تفریط انجام می شود . نیز از بارگاه آن معشوق یگانه این همه نعمت می رسد ، و حال آنکه از سوی من و تو ، گناهانی فراوان به بارگاه شکوهمند او درمی آید . [ خِلاف = در اینجا به معنی مخالف و عصیان در برابر خدا (گناه) آمده است / بیش و کم = مراد افراط و تفریط است که از ویژگی های آدمیان نامتعادل است / نِعَم = نعمت ها ]

زین سویِ تو چندین حَسَد ، چندین خیال و ظنِّ بَد / زآن سویِ او چندان کشِش ، چندان چَشِش ، چندان عطا

من و تو این همه حسد می ورزیم و به این و آن و یا حتّی به خداوند گمان بَد می بریم . امّا از بارگاه معشوقِ یگانه ، این همه جَذَبات و اذواق روحانی و مواجید آسمانی و دهش های معنوی و مادّی می رسد .

خیال = مرتبه ای از عالَم هستی است که از مادّه و  عوارض آن مجرّد است . بدان عالَم مثال ، عالَم اشباح ، برزخ گویند . این عالَم میان عالَم عقل و عالَم طبع (عالَم جسم و ناسوت) است . عالَم عقل ، مجرّد است و عالَم طبع ، مادّی و متکلّف . صوَری که در رویا مشاهده می شود از این سنخ است . لیکن در زبان مولانا غالباََ بر پندارهای یاوه و گمان های بیهوده اطلاق می شود که بر عقل و فهم آدمی سایه می افکند و او را به سوی سراب می برد .

کشِش = عمل جذب ، جذبه ، و جذبه در اصطلاح صوفیان آن کششی است که محض عنایت ازلی از سوی حضرت معشوق می رسد و بنده ای را فرو می گیرد و ناگهان به مرتبۀ ایمان و یقین می رساند .

چندین چَشِش از بهرِ چه ؟ تا جانِ تلخت خوش شود / چندین کشِش از بهرِ چه ؟ تا در رسی در اولیا

چرا حضرت معشوق این همه به تو جاذبه نشان می دهد ؟ برای آنکه جانِ تلخ تو را شیرین کند . تا با این شیرینی درونی به مقام اولیای الهی برسی . [ هر کس ، اذواق روحانی را بچشد جانش از تلخی مادّیات ناسئتی به شیرینی روحانیات تبدیل گردد و زان پس چنین کسی در گفتار و کردار و پندارش نوعی لطافت و صفا و حلاوت دیده شود . و چوت حضرت معشوق جان کسی را به سوی خود کشید او در زمرۀ اهل الله قرار گیرد . ]

از بَد پشیمان می شوی ، الله گویان می شوی / آن دَم تو را او می کشد ، تا وارهاند مر تو را

در ابتدا گناهی مرتکب می شوی و از ارتکاب  آن زشتی ، پشیمان می گردی و مدام خدایا ، خدایا ، می گویی و همان لحظه که دچار پشیمانی شده ای خدا تو را به سوی خود می کشد تا تو را از رنج پشیمانی یا دایرۀ گناه نجات دهد .

از جُرم ترسان می شوی ، وز چاره پُرسان می شوی / آن لحظه ترساننده را با خود نمی بینی چرا ؟

از گناهی که مرتکب شده ای پریشان می شوی و راه چاره گناه و جبران آن را جستجو می کنی . حالا چرا آن کسی که تو را از گناه پریشان و ترسان کرده و در کنار توست او را نمی بینی ؟ [ این پشیمانی تو از ارتکاب به گناه به اشارت حضرت معشوق بوده است . پس او را ببین . ]

گر چشمِ تو بربَست او ، چون مُهره ای در دستِ او / گاهت بغلتاند چنین ، گاهی ببازد در هوا

این حضرت معشوق است که گاهی چشمانت را می بندد و تو به دام گناه می افتی . و خلاصه مانند مهره ای هستی در دستِ مشیّت او . گاهی تو را اینگونه می غلطاند و گاهی در هوا می افکند .

گاهی نهد در طبعِ تو ، سودای سیم و زرّ و زن / گاهی نهد در جانِ تو ، نورِ خیالِ مصطفی

در ادامه بیت قبل : گاهی در دلت میل به طلا و نقره و مادّیات می گذارد و گاهی در دلت پرتو نور محمّدی می نهد .

این سو کشان سوی خوشان ، زآن سو کشان با ناخوشان / یا بگذرد یا بشکند کشتی در این گرداب ها

در ادامه بیت قبل : اینجاست که آدمی میان دو راهه قرار می گیرد . از یک طرف آدمی به سوی خیر و نیکی و احوال خوش کشیده می شود و از طرف دیگر به سوی بَدی و احوال بَد کشانده می گردد . و در این حال کشتی وجود آدمی یا از این گرداب هولناک به سلامت می رهد و یا در میان امواج طوفندۀ آن در هم شکسته می گردد .

چندان دعا کن در نهان ، چندان بنال اندر شبان / کز گنبدِ هفت آسمان در گوشِ تو آید ندا

شبانگاهان و به نهان چنان دعا و زاری کن که از هفت آسمان ، یعنی از مرتبۀ الهی ندای اجابت دعای تو به گوش باطنی ات برسد . یعنی هم فراوان دعا کن و هم خالصانه .

بانگِ شُعیب و ناله اش ، و آن اشکِ همچون ژاله اش / چون شد ز حد ، از آسمان آمد سحرگاهش ندا :

در ادامه بیت قبل : مثلاََ شعیب چنان با اخلاص دعا و زاری می کرد که ندای حق به گوشش رسید . [ ژاله = شبنم ، قطره هایی که روی برگ و گیاهان می نشیند ]

شعیب = از پیامبرانی است که پس از نوح و هود و صالح و لوط به پیامبری برگزیده شد و مجموعاََ نامش یازده بار در قرآن کریم یاد شده است . او پیامبر شهر مَدیَن در حوالی شامات ( سوریه و اردن و فلسطین کنونی ) بود . مردم مدین در کسب خود کم فروشی و تقلّب می کردند و سرانجام طبق آیه 94 سورۀ هود به صیحۀ آسمانی هلاک شدند . از آنرو که در تفاسیر قرآن ، شعب را کثیرالصّلوة (= بس نیایش کننده) و دَعّا (= بس دعا کننده) توصیف کرده اند لذا مولانا بیانات عارفانه خود را پیرامون دعای عاشقانه از زبان شعیب گفته است .

گر مُجرمی بخشیدمت ، وز جُرم آمرزیدمت / فردوس خواهی ، دادَمَت ، خامُش ، رها کن این دعا

در ادامه بیت قبل : حق تعالی بدو گفت اگر تو گناهکاری ، تو را بخشیدم و تو را آمرزیدم . و اگر بهشت می خواهی بهشت را به تو دادم . دیگر چرا دعا می کنی ؟ دعا را رها کن . [ فردوس = باغ و بوستان ، بهشت ]

گفتا نه این خواهم نه آن ، دیدارِ حق خواهم عیان / گر هفت بحر ، آتش شود ، من در رَوَم بهرِ لقا

در ادامه بیت قبل : شعیب به خداوند گفت : من نه آمرزش و را می خواهم و نه بهشت تو را . بلکه فقط و فقط دیدار تو را می خواهم و  لاغیر . اگر هفت دریای جهان پُر از آتش شود و دیدار تو در میان آن آتش باشد . حتماََ بدان آتش درمی آیم . [ لقا = مخفّف لقاء ، دیدار /  هفت دریا = مراد همۀ آبهای جهان است ، نام این دریاها عبارت است از : دریای اَخضَر ، دریای عمان ، دریای قُلزم (احمر) ، دریای بربر ، دریای اقیانوس ، دریای قسطنطنیه (بحرالروم) و دریای اسود ]

گر راندۀ آن منظرم ، بسته ست از او چشمِ تَرَم / من در جَحیم اَولیترم ، جَنّت نشاید مر مرا

در ادامه بیت قبل : اگر من راندۀ آن درگاه حضرت معشوق باشم و دیدگانم از دیدار او فروبسته . به دوزخ سراوارترم تا بهشت . و من سزاوار بهشت نیستم . [ جَحیم = دوزخ ، این لفظ 26 بار در قرآن کریم آمده است / اولی تر = سزاوارتر ]

جَنّت مرا بی رویِ او ، هم دوزخ است و هم عدو / من سوختم زین رنگ و بو ، کو فرِّ انوارِ بقا ؟

در ادامه بیت قبل : زیرا بهشت بی دیدار او برایم دوزخ است و دشمن غدّار . من از این رنگ و بو ، یعنی جهان ظاهر آشفته و دلخسته ام . کجاست شکوه تجلیّات حضرت معشوق جاودان که طالب او هستم ؟

گفتند : باری کم گِری ، تا کم نگردد مُبصِری / که چشم نابینا شود چون بگذرد از حد بُکا

به یکی از پارسایان عاشق (شُعیب) گفتند : کمتر گریه کن تا بینایی ات کم نشود . زیرا وقتی گریه از حد بگذرد ، بینایی چشم از دست می رود . [ گِری = گریه کن / مُبصری = بینایی / بُکا = گریه ]

گفت : ار دو چشمم عاقبت خواهند دیدن آن صفت / هر جزو من چشمی شود ، کی غم خورم من از عَما ؟

در ادامه بیت قبل : آن عاشق پاسخ داد : اگر دو چشمم حضرت معشوق را ببیند ، هر جزو از اجزای وجودم به چشم تبدیل می شود ، پس با این حساب چه دلیلی دارد که غم نابینایی خود را بخورم ؟

ور عاقبت این چشم من محروم خواهد ماندن / تا کور گردد آن بَصَر کو نیست لایق ، دوست را

در ادامه بیت قبل : حال که قرار است نور چشم های من با گذر عُمر و پیری و سالخوردگی از دست برود ، کور باد آن چشمی که لایق دیدار حضرت معشوق نیست .

اندر جهان ، هر آدمی باشد فدایِ یارِ خود / یارِ یکی انبانِ خون ، یار یکی شمسِ ضیا

در این دنیا هر کسی دوستدار و هوادار چیزی است . محبوب یکی انبان خون است ، یعنی فقط به جسم و جسمانیّات و مادّیات دلبستگی دارد . و محبوب کسی دیگر خورشید تابان حقیقت و معنویت است . [ در اینجا مولانا جنبۀ جسمانی آدمی را به «انبانِ خون» تشبیه کرده و معشوق عشق های جسمانی را فاقد هر گونه ارزش دانسته است . ]

چون هر کسی در خوردِ خود ، یاری گُزید از نیک و بَد / ما را دریغ آید که خود ، فانی کنیم از بهرِ لا

در ادامه بیت قبل : از آنجا که هر کسی محبوبی خوب یا بَد برای خود دارد ، حیف است که ما خودمان را برای هیچ و پوچ قربانی کنیم .

روزی یکی همراه شد با بایزید اندر رهی / پس بایزیدش گفت : چه پیشه گُزیدی ای دَغا ؟

روزی شخصی در راهی به بایزید برخورد کرد و همراه او شد . بایزید از او پرسید : شغلت چیست ای آدم زرنگ ؟ [ بیت اشاره دارد به حکایتی که امام قشیری از اکابر صوفیه بدینگونه آورده است : « شیخ ابویزید مردی را پرسید که چه پیشه ای داری ؟ مرد گفت : خربنده . گفت : خدای خرِ تو را مرگ دهد تا بندۀ خدا باشی ( ترجمه رسالۀ قشیریه ، ص 305 ) ]

گفتا که : من خربنده ام ، پس بایزیدش  گفت : رَو / یا رب ، خرش را مرگ دِه ، تا او شود بندۀ خدا

در ادامه بیت قبل : او پاسخ داد : من خربنده (خرکچی) هستم . پس بایزید گفت : پروردگارا : خرش را مرگ بده تا او  بندۀ خدا شود .

خر ، این حیوان نجیبِ زحمتکش نقشی محوری در تصویرسازی های مولانا و بسیاری دیگر از سخنوران و عارفان دارد . از این رو جامعۀ فرهنگی جهان مدیون این زبان بستۀ پُر تلاش است . خر ، در مثنوی و غزلیات و فیه ما فیه غالبا رمز جسم و جنبۀ مادّی آدمی است : « احوال آدمی همچنان است که پَرِ فرشته را آورده اند و بر دُمِ خری بسته اند تا باشد که آن خر از پرتو و صحبت فرشته ، فرشته گردد ( فیه ما فیه ، ص شرح کامل کریم زمانی ، ص 299 ) » مولانا در غزل 1813 دیوان شمس می فرماید :

کو خَرِ من ؟ کو خَرِ من ؟ پار بمُرد آن خَرِ من / شُکر خدا را که خَرم بُرد صُداع از سرِ من

و در غزل 1817 می فرماید :

عیسی مریم به فلک رفت و فروماند خرش / من به زمین ماندم و شد جانبِ بالا دلِ من

شرح و تفسیر غزل 2                     شرح و تفسیر غزل 4