غزل شماره 101 دیوان خواجه حافظ شیرازی | شرح و تفسیر

گره ز دل بگشا و ز سپهر یاد مکن / که فکرِ هیچ مهندس چنین گره نگشاد

عقدۀ غم و غصه را از دی بیرون بریز و از سپهر و از حرکات و احوالِ فلک یاد نکن که فکر هیچ مهندسی چنین مشکلی را نگشود . خلاصه غمِ دل را فراموش کن و از فلک هم شکایت نکن ، زیرا مؤثرِ حقیقی در کارها فلک نیست و بلکه خودِ خالق است که نه تنها مقادیر و حرکلاتِ افلاک و درجات و دقایق بروج را حتی ثانیه و ثالثه تا عاشره اش می داند بلکه از جوهر و کیفیت آنها آگاه است . [ مهندس = کسی که هندسه می داند / هندسه = یک علمِ مستقل و مبنی بر علمِ هیئت و حساب است که مقادیر اشیاء را نشان می دهد و فنِ رصد به آن بستگی دارد . اگر چنان که علمِ هندسه نباشد رصدی وجود ندارد ]

ز انقلابِ زمانه عجب مدار که چرخ / ازین فسانه هزاران هزار دارد یاد

از تغییر زمانه و دگرگونی احوال و اوضاعِ اهلِ زمانه تعجب نکن زیرا فلک هزاران افسانه چون این به خاطر دارد . یعنی قصه ها و افسانه های زیاد از اهِ عالَم به یاد دارد . [ انقلابِ زمانه = تغییر زمانه و شاید هم احوال و اطوارِ اهلِ زمانه ]

قدح به شرطِ ادب گیر ز آنکه ترکیبش / ز کاسۀ سرِ جمشید و بهمن است و قباد

قدحِ باده را با رعایت ادب دست بگیر زیرا ترکیب آن از کاسۀ سرِ سه پادشاه مشهور است یعنی گِلَش از خاک سرِ جمشید و بهمن و قباد است . چنانکه عمر خیام می فرماید :

این کاسه که بس نکوش پرداخته اند / بشکسته و در رهگذر انداخته اند

زنهار قدم بَر او به خواری ننهی / کین کاسه ز کاسه های سر ساخته اند

*جمشید و بهمن و قباد اسامی پادشاهانی است که قبل از حضرت محمد (ص) آمده اند و نام هر کدامشان در شاهنامه مفصل ذکر شده است *

که آگه است که کاوس و کی کجا رفتند / که واقف است که چون رفت تختِ جم بر باد

چه کسی خبر دارد که کاوس و کی به کجا رفته اند و چه کسی می داند که حضرت سلیمان روی باد چگونه حرکت می کرد و به ایهام مقصود آنکه تختِ سلیمان چگونه بر باد رفت و نابود شد . حاصل کلام اینکه : این همه پادشاهان بزرگ که به این عالَم آمده اند معلوم نیست عاقبت کجا رفتند یعنی دنیا دار فناست . و هر که به دنیا آید باقی نمی ماند و حتماََ از این دنیا می رود . [ کاوس = همان کیکاوس،  پادشاه کیانی مقصود است / کی = لقبِ پادشاهان سلسلۀ کیان / تخت جم = تخت سلیمان ]

ز حسرتِ لبِ شیرین هنوز می بینم / که لاله میدمد از خونِ دیدۀ فرهاد

هنوز هم می بینم که در سرشک خونین فرهاد که در غمِ جدایی از لبِ شیرین بر خاک می چکد . لالۀ سرخ سر از زمین برمیزند .

مگر که لاله بدانست بی وفایی دَهر / که تا بزاد و بشد جامِ مِی ز کف ننهاد

گویی لاله از بی وفایی دنیا خبر دارد زیرا از زمانی که به دنیا آمد تا زمانی که از دنیا رفت ، جام می را از دستش به زمین نگذاشت . یعنی سراسرِ عمرش به باده نوشی گذشت .

بیا بیا که زمانی ز مِی خراب شویم / مگر رسیم به گنجی در این خراب آباد

خطاب به عام می فرماید : بیا تا زمانی از می خراب شویم یعنی مست و لایعقل شویم شاید که در این خراب آباد به گنجی برسیم . [ بشتاب و بیا تا با نوشیدن مِی معرفت بنیاد خودپرستی را ویران کنیم شاید به گنجِ وصالِ جانان در این خراب آباد جهان که آبادیش عینِ ویرانی است دست یابیم . ]

نمی دهند اجازت مرا به سیر و سفر / نسیمِ بادِ مصلا و آبِ رکناباد

نسیم مصلی و آب رکناباد به من اجازه گردش و سفر کردن نمی دهند . یعنی به سبب علاقه زیادی که به این دو دارم نمی توانم آنها را ترک کنم و به گردش و سفر و سیاحت عالَم بپردازم . [ مصلی = نمازگاهِ شیراز است که آبِ رکناباد از کنارش جاری می شود و اطرافش مزارع و باغاتِ سبز و خرم است ]

قدح مگیر چو حافظ مگر بنالۀ چنگ / که بسته اند بر ابریشمِ طرب دل شاد

حافظ وار با نغمۀ چنگ ، ساغر بگیر و بنوش . چرا که شادی خاطر را بر تارهای ابریشمین چنگ بسته اند . یعنی شادی از شنیدن نوای چنگ در دل پیدید می آید .

شرح و تفسیر بیت 100                      شرح و تفسیر بیت 102