عمارت در ویرانی و جمعیت در پراکندگی است | شرح و تفسیر

کین زمین را از چه ویران می کنی / می شکافی و پریشان می کنی ؟

آهای چرا این زمین را داری خراب می کنی . چرا زیر و رویش می کنی ؟ یعنی دلیلِ این کارت چیست .

گفت : ای ابله برو ، بر من مَران / تو عمارت از خرابی باز دان

آن شخص که داشت زمین را زیر و رو می کرد گفت : ای احمق برو دنبالِ کارت و بیخودی به من اعتراض نکن . تو باید آبادانی را از ویرانی باز شناسی . [ بر من مَران = با من مخالفت مکن ]

کی شود گُلزار و گندمزار ، این / تا نگردد زشت و ویران این زمین ؟

برای مثال ، تا وقتی که این زمین ، زشت و ویران نشود چگونه ممکن است که با گُلستان و کشتزار مبدّل گردد ؟

کی شود بُستان و کشت و برگ و بَر / تا نگردد نظمِ او زیر و زَبَر ؟

تا نظو و ساختار زمین به هم نریزد چگونه ممکن است از آن ، بوستان و مزرعه و برگِ سبز و میوۀ شاداب به دست آید ؟

تا بِنَشکافی به نشتر ریشِ چَغز / کی شود نیکو و کی گردید نغز ؟

مثال دیگر ، تا وقتی که به دُملِ چرکین نیشتر نزنی چگونه ممکن است آن دُمَل خوب شود و بهبود یابد . [ چَغز = زخم سربسته و چرکین ]

تا نشوید خِلط هایت از دوا / کی رَوَد شورش ، کجا آید شفا ؟

مثال دیگر ، تا وقتی که اَخلاطِ فاسدِ بدنت با دواهای مناسب پاک و زدوده نشود چگونه ممکن است حالتِ تهوع و اضطراب درونی ات بر طرف شود و بهبود یابی ؟ [ طبق آرای اطبای قدیم هر خلطی که در بدن ، زائد و بی مصرف بماند خلط بَد نام دارد و باید از بدن رانده شود تا موجبِ بیماری نشود . ]

پاره پاره کرده درزی جامه را / کس زند آن درزیِ عَلّامه را ؟

مثال دیگر ، اگر خیّاط پارچه ای را بگیرد و آن را بُرش دهد و تکه تکه کند آیا کسی آن خیّاطِ ماهر را می زند ؟

که چرا این اطلسِ بگزیده را / بَر دَریدی ؟ چه کنم بِدریده را ؟

و آیا به او می گوید که چرا این پارچۀ گرانقیمت و ممتاز را پاره کردی ؟ آیا می گوید که حالا با این پارچۀ پاره شده چه کنم ؟ [ مسلماََ هیچ عاقلی چنین اعتراضی به آن خیاطِ ماهر نمی کند . زیرا او پارچه را ابتدا با مقیاس های معیّنی می بُرد تا جامه ای فاخر و زیبا بدوزد . ]

هر بنایِ کهنه کآبادان کنند / نه که اوّل کهنه را ویران کنند ؟

مثال دیگر ، آیا برای آنکه ساختمانِ کهنه ای را آباد کنند مگر ابتدا آن را ویران نمی کنند ؟

همچنین نجّار و حدّاد و قصاب / هستشان پیش از عمارت ها خراب

کار نجّار و آهنگر و قصاب نیز همینطور است . اوّل خراب می کنند و سپس می سازند .

آن هَلیله ، و آن بَلیله کوفتن / ز آن تَلَف ، گردند معموریِّ تن

مثال دیگر ، هلیله و بلیله را برای این می کوبند تا پس از انهدام و کوبیدن آن ، موجبِ صحّت و سلامتی بدن شوند . [ هلیله = میوه درختی است نسبتاََ بزرگ و سریع الرشد که بومیِ سرزمین هند است و میوۀ آن به شکلِ خوشه است و انواعِ آن عبارتند از کابلی ، زرد ، سیاه ، و خواصِ دارویی آن بسیار است / بَلیله = درختی است که در جنگل های مرطوبِ هند می روید و میوۀ آن اندکی دراز و پوستِ آن زرد و نازکتر از هلیله است . پوستِ آن خواصِ دارویی دارد و در تسکین سرفه و بیماری های چشمی و سردرد مصرف شود ( معارف گیاهی ، ج 6 ، ص 384 و 385 ) . هلیله و بلیله را باید کوبید و الک کرد و سپس مصرف نمود . پس برای آنکه این دو میوه دارویی نافع شوند باید ابتدا کوبیده و ریز شوند . ]

تا نکوبی گندم اندر آسیا / کی شود آراسته ز آن ، خوانِ ما ؟

مثال دیگر ، تا گندم را در آسیاب نکوبی . چگونه ممکن است سفرۀ ما به وجودِ آن آراسته شود ؟

آن تقاضا کرد آن نان و نمک / که ز شَستت وارَهانَم ای سَمَک

مولانا پس از ذکر این امثال و تفهیم این نکته که هر آبادانی در دل ویرانی نهفته است به حکایت موسی و فرعون باز می گردد و از قول موسی به فرعون می گوید : ای ماهی ، آن حقِ نان و نمکِ توست که مرا بر این داشته که تو را از دامِ عقوبت الهی برهانم . [ شَست = قلّاب ماهیگیری / سَمَک = ماهی ]

گر پذیری پندِ موسی ، وا رهی / از چنین شَستِ بَدِ نامُنتَهی

اگر اندرز مرا بشنوی از چنین دامِ بَد و بی پایان خلاص خواهی شد .

بس که خود را کرده یی بندۀ هوا / کِرمکی را کرده یی تو اژدها

از بس که خود را اسیرِ هوی و هوس کرده ای . کرمی کوچک را به اژدها مبدّل ساخته ای . [ منظور از «کِرمَک» ، نَفسِ امّاره است که در ابتدا حقیر است امّا بر اثرِ پیروی از شهوات به اژدهایی دمان تبدیل می شود . ]

اژدها را اژدها آورده ام / تا به اصلاح آورم من دَم به دَم

من نیز اژدهایی در مقابلِ اژدهای نَفسِ تو آورده ام . تا نَفسِ ناپاکِ تو را با نَفسِ پاک این اژدها اصلاح کنم . [ منظور از اژدهای اوّل ، نَفسِ فرعون است و منظور از اژدهای دوم ، عصای موسی است که معجز های الهی بود . ]

تا دَمِ آن از دَمِ این بشکند / مارِ من آن اژدها را بَرکنَد

تا با دَمِ آن اژدها ، دَمِ اژدهای نَفسِ تو شکسته شود . یعنی نَفسِ امّاره تو مقهور معجزۀ الهی من شود . و مارِ من آن اژدهای نَفسانی را ساقط کند .

گر رضا دادی ، رهیدی از دو مار / ورنه از جانَت برآرَد آن ، دَمار

ای فرعون اگر به دعوتِ من گردن نهی و تسلیم شوی . از دستِ هر دو مار خلاص خواهی شد و اِلّا آن مار تو را هلاک خو.اهد کرد . ( از جان دمار برآوردن = جان را به عذاب و هلاک دچار کردن ) [ منظور از « دو مار » ، یکی اژدهای نَفسِ امّاره است و دیگری ماری که از عصای موسی به ظهور می رسید . و «آن» در مصراع دوم اشاره به عصای موسی که به اذنِ الهی به اژدها مبدّل شد و بساطِ فرعونیان را بَرکند ( مقتبس از قول انقروی و بحرالعلوم ) .

گفت : الحق سخت اُستا جادویی / که در افگندی به مکر اینجا دویی

امّا فرعون زیرِ بار نرفت و گفت : ای موسی الحق و والانصاف که جادوگرِ چیره دستی هستی . زیرا با مکر و حیلۀ خود در میانِ ما تفرقه افکندی .

خلقِ یکدِل را تو کردی دو گروه / جادویی رخنه کند در سنگ و کوه

تو مردم متحد و یکپارچه را به دو گروهِ موافق و مخالف مبدّل ساختی . زیرا جادوگری حتّی در سنگ و کوه هم اثر می گذارد .

گفت : هستم غرقِ پیغامِ خدا / جادویی کی دید با نامِ خدا ؟

موسی گفت : من در پیامِ الهی مستغرق شده ام . چه کسی تا به حال دیده است که من با نامِ خدا جادوگری کنم ؟ یعنی جادو با امور الهی قابل جمع نیست .

غفلت و کفر است مایۀ جادُوی / مَشعلۀ دین ست جانِ موسوی

مایۀ اصلی جادوگری ، غفلت از خدا و کفر است . در حالی که جان موسوی و الهی مشعلِ دین است . ( مَشعله = مَشعل ) [ حضرت علی (ع) فرمود : « جادوگر مانندِ کافر است » ( نهج البلاغه ، خطبۀ 78 ) ]

من به جادویان چه مانَم ای وَقیح ؟ / کز دَمم پُر رَشک می گردد مسیح

ای بی حیا ، من چه شباهتی به جادوگران دارم ؟ در حالی که از نَفَسِ گرم و معجزنمایِ من حتّی حضرت مسیح نیز به حالِ من غبطه می خورد . [ ذکر موسی و سایر انبیاء و اولیاء و صُلحا در مثنوی ، و یا نقل حکایت فرعون و سایر اشقیایِ تاریخ تنها به شخصِ آنان منحصر نیست . بلکه مراد از ذکرِ این اسامی ، جمیعِ کسانی است که بر نهج و سیرتِ آنان می زیند . حکایات مثنوی نقدِ حالِ همۀ انسان هایی است که برخی موسی صفت اند و بعضی فرعون سیرت . اکبرآبادی مصراع دوم را کشف باطن و خبر دادن از آینده می داند . ]

من به جادویان چه مانَم ای جُنُب ؟ / که ز جانم نور می گیرد کُتُب

ای ناپاک من چه شباهتی به جادوگران دارم ؟ در حالی که جمیعِ کتاب ها از جانِ من نور می گیرند . ( جُنُب = کسی که آلوده به نجاست باشد ، کسی که غسلِ جنابت بر او واجب باشد ) [ ممکن است منظور از مصراع دوم این باشد که کُتُبِ آسمانی و الهی به معلّم و مرشدِ آگاه و وارسته نیاز دارد تا مقاصدِ آن بخوبی آشکار شود ( شرح کبیر انقروی ، ج 11 ، ص 756 ) . و یا منظور این باشد که معارفِ بشری بازتابِ روحِ انبیاء و علم الهی آنان است ( مثنوی استعلامی ، ج 4 ، ص 318 ) . و شارحی نیز گفته است : باعثِ نزولِ کتب آسمانی ، جان انبیاست . پس موجبِ رونقِ کتب ، جان انبیاست ( مثنوی مولوی معنوی ، ج 5 ، ص 190 ) ]

چون تو با پَرِّ هوا بر می پَری / لاجَرَم بر من گُمان آن می بری

ای فرعون ، از آنجا که تو با بال و پَرِ هوای نَفس پرواز می کنی . ناگزیر نسبت به من نیز چنین گُمانی داری یعنی مرا نیز در سِلکِ ساحران و جادوئیان قرار می دهی .

هر که را افعالِ دام و دَد بُوَد / بر کریمانَش گُمانِ بَد بُوَد

هر کس که کارهایش مانندِ اعمالِ چهارپایان و درندگان و جانورانِ وحشی باشد نسبت به انسان های کریم و بزرگوار گُمانِ بَد می بَرَد .

چون تو جُزوِ عالَمی هر چون بُوی / کُلّ را بر وصفِ خود بینی غَوی

چون تو جزیی از جهان به شمار می آیی . هر طور که باشی ، جهان را نیز مانندِ خود گمراه می بینی . یعنی جهان را از دریچۀ هویّت و شخصیّتِ خود می بینی . و از آنجا که شخصیّت و هویّت تو دچار گمراهی و کژبینی است لذا جهان را نیز وارونه و کژ می بینی . [ بُوی = باشی / غَوی = گمراه ]

گر تو برگردی و برگردد سَرَت / خانه را گردنده بیند مَنظرت

برای مثال ، اگر تو به دورِ خود بچرخی . سَرت به دَوَران می افتد و آنگاه خیال می کنی که خانه به دورِ سرت می چرخد . در حالی که خانه سرِ جای خود ایستاده است و این تویی که خانه را چرخان می بینی . [ بسیاری از جهان شناسی ها نیز اینگونه است . یعنی آدمی تحتِ سیطرۀ نزعه ها و محرّکاتِ درونی خود به جهان می نگرد و هیچ معلوم نیست که واقعیتِ جهان همان چیزی باشد که او می فهمد . ]

ور تو در کشتی روی بَر یَم روان / ساحلِ یَم را همی بینی دوان

مثال دیگر ، اگر سوارِ کشتی شوی و بر پهنۀ دریا سفر کنی . ساحلِ دریا را متحرک و گردان می بینی . در حالی که تو و کشتی در حالِ حرکتید و نه ساحلِ دریا . [ یَم = دریا ]

گر تو باشی تنگ دل از مَلحَمه / تنگ بینی جَوِّ دنیا را همه

مثال دیگر ، اگر تو بر اثرِ حادثه ای ناگوار ملول و دلتنگ شده باشی ، سراسرِ دنیا را تنگ می بینی . در حالی که دنیا تنگ و تاریک نیست بلکه این تویی که بر اثرِ انفعالاتِ درونی خود ، دنیا را اینگونه می بینی . [ مَلحَمه = جنگ خانمان برانداز ، حادثه ناگوار ]

ور تو خوش باشی به کامِ دوستان / این جهان بنمایدت چون گُلسِتان

و اگر تو در کنار دوستان و با دوستی آنان شادمان باشی . همین دنیا را که به نظرت تنگ و تاریک می آید به صورت گلستان خواهی دید . [ منظور دو بیت اخیر اینست که : اندوه و شادی دو انفعال درونی است که هر کدام در چگونگی برداشت تو از جهانِ خارج تأثیر می گذارد . پس معلوم نیست که تفسیر تو از جهان ، مبتنی بر واقعیت باشد . ]

ای بسا کس رفته تا شام و عراق / او ندیده هیچ جز کفر و نفاق

مثال دیگر ، بسیارند کسانی که برای سیر و سفر تا شام و عراق رفته اند . امّا چیزی جز کفر و نفاق ندیده اند .

وَی بسا کس رفته تا هند و هَری / او ندیده جز مگر بیع و شِری

و ای بسا افرادی تا سرزمینِ هند و هرات رفته اند و جز خرید و فروش چیزی ندیده اند . چون هدفشان داد و ستد بوده و همۀ پدیده های آن سرزمین را فقط از دیدِ تجارت نگریسته اند در نتیجه از بسیاری از واقعیت های آن دیار غافل مانده اند .

وَی بسا کس رفته ترکستان و چین / او ندیده هیچ جز مکر و کمین

و چه بسا اشخاصی که به ترکستان و چین سفر کرده اند امّا در آن دیار چیزی جز حیله و دام ندیده اند .

چون ندارد مُدرَکی جز رنگ و بو / جملۀ اقلیم ها گُو بجو

چون آن جهانگردان و مسافران جز ظواهر چیز دیگری را نمی بینند و از درکِ عمق و معنا عاجزند . به آنان بگو که اگر سراسرِ جهان را نیز سیاحت کنید چیزی جز ظواهر نمی بینید . ( مُدرَک = ادراک شده ، در اینجا به معنی مطلوب و مراد آمده است ) [ « رنگ و بو » کنایه از ظواهر دنیاست . حال ظاهربینان و دنیا طلبان نیز در این جهان همینگونه است . چون به دنبالِ مسائل معنوی نیستند آنرا نمی یابند و آنگاه می گویند . پس کجاست حقیقت ؟ کجاست معنویت ؟ ]

گاو در بغداد آید ناگهان / بگذرد او زین سَران تا آن سران

برای مثال ، ناگهان گاوی واردِ شهرِ بغداد می شود و از این سرِ شهر به آن سرِ شهر می رود .

از همه عیش و خوشی ها و مزه / او نبیند جز که قِشرَ خربزه

آن گاو از میانِ آن همه خوشی و لذّت ، چیزی جز پوستِ خربزه نمی بیند .

که بُوَد افتاده بر رَه ، یا حَشیش / لایقِ سَیرانِ گاوی یا خَریش

زیرا پوستِ خربزه و یا علفی که سرِ راهی افتاده باشد . به دردِ سیر و سیاحت و لذّتِ گاو و خر می خورد . ( حَشیش = گیاه خشک ، علف / سَیران = سیر و گردش ، در اینجا به معنی خوش آمدن ، لذّت بردن ) [ آدمیان حیوان صفت در شهرِ این دنیا فقط به دنبالِ غذاهای نفسانی و تمایلاتِ حیوانی هستند . ]

خشک بر میخِ طبیعت چون قَدید / بستۀ اسباب ، جانش لایَزید

جانِ آدمیان حیوان صفت مانندِ گوشتِ خشکیده ای که به چهار میخِ طبیعت کشیده باشد مقیّد به علل و اسباب ظاهری است و رشد حقیقی نمی کند . ( قَدید = گوشت خشکیدۀ نمک سود / لایزید = افزون نمی شود ) [ از آنجا که دنیا طلبان اسیر در کمیّت و کیفیّتِ طبیعت مادّی خود هستند . جان و روحشان تکامل حقیقی پیدا نمی کند و فقط چشم دوخته اند به علل و اسبابِ ظاهری دنیا . زیرا حقیقتی را در بیرون از این چهار دیواری دنیا باور ندارند و اگر هم لفظاََ به آن اقرار کنند و یا از آن دَم بزنند . لیکن قلباََ و عملاََ بدان اعتقادی ندارند و بدینسان حقیر و سُغبۀ گردش چرخِ روزگار شوند . ]

و آن فضایِ خَرقِ اسباب و علل / هست اَرضُ الله ، ای صدرِ اَجَل

ای وزیر اعظم یعنی ای مرد بزرگوار و ای صاحب مقام والا ، آن عرصۀ پهناوری که می توان در آن ، علل و اسباب ظاهری را از کار انداخت تنها « سرزمین الهی » است . ( خَرق = پاره کردن / صدرِ اَجَل = وزیر اعظم ، بزرگترین وزیر ) [ مشیت الهی بر علل و اسباب طبیعی قاهر است . ]

هر زمان مُبدَل شود چون نقشِ جان / نو به نو بیند جهانی در عِیان

آن عرصۀ لایتناهی هر لحظه مانندِ احوالِ متنوّعِ روحیِ سالکان و عارفان متغیّر می شود و جانِ عارف هر لحظه در آن عرصه ، جهانی تازه می بیند . [ تکرار ، ملال آور است و طبعِ آدمی را آزرده می کند . از اینرو حق تعالی به اعتقاد صوفیه و عرفا نو به نو در تجلّی است . ابن عربی در فص شعیبی فصوص الحکم می گوید : « همانا صورت های تجلّی الهی را نهایتی نیست » .

سبب نشاط و طراوت احوالِ روحی عارفان اینست که حق تعالی هر لحظه تجلّی جدیدی می کند و هیچ لحظه ای در شأنی از شؤون توقف و تکرار ندارد . ]

گر بُوَد فردوس و اَنهارِ بهشت / چون فسردۀ یک صفت شد ، گشت زشت

برای مثال ، حتّی بهشت و جویبارانِ بهشت هم اگر به یک حالت ، ثابت و بدون تغییر بمانند زشت و ملال آور می شوند . [ حکیم سبزواری در استنتاج این بخش می گوید : خلاصۀ ابیاتِ مولوی در نفی جادوگری از موسی (ع) اینست که مُدرِک و مُدرَک از یک سنخ است . پس اگر تو فانی از خود باشی ، عالَم پیشِ تو فانی است . و اگر تو باقی باشی ، عالَم نزدِ تو باقی است ( شرح اسرار ، ص 305 و 306 ) ]

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد