عروس آوردن پادشاه ، فرزند خود را از خوف انقطاع نسل | شرح و تفسیر

گر رود سویِ فنا این باز ، باز / فَرخِ او گردد ز بعدِ باز ، باز

هر گاه این باز به سوی زوال و فنا رفت . دوباره جوجه اش پس از او ، به باز تبدیل شود . ( فَرخ = جوجه ) [ در مصراع اوّل ، «بازِ» اوّل به معنی باز شکاری است و «بازِ» دوم همان پیشوندی است که بر سرِ فعل می آید و به معنی « دوباره و مجدداََ و از نو » می باشد . در مصراع دوم ، هر دو «باز» به معنی همان پرنده باز شکاری است . ]

منظور بیت : شاه گفت اگر فرزندم ، پس از ازدواج فرزندی بیاورد . اگر هم بمیرد . فرزندش جای او را می گیرد و سلطنت در خاندانم تداوم می یابد .

صورتِ این باز گر زینجا رود / معنی او در وَلَد باقی بُوَد

هر گاه صورت ظاهری او از این جهان برود . معنایش در فرزندش باقی بماند .

بهرِ این فرمود آن شاهِ نَبیه / مصطفی که اَلوَلَد سِرُّ اَبیه

برای همین است که شاهِ آگاه ، محمّدِ مصطفی فرمود : فرزند ، رازِ نهفتۀ پدرش محسوب شود . ( نَبیه = آگاه و باخبر ) [ برخی جملۀ عربی مصراعِ دوم را حدیث می دانند . به هر حال فرزند ، روحیّات و خلقیّاتِ پدر و مادر را می گیرد و بر اساسِ آن شخصیتش شکل می گیرد البته غیر از استثناهایی . ]

بهرِ این معنی همه خلق از شعف / می بیآموزند طفلان را حِرَف

از اینروست که مردم با شادمانی ، حرفۀ خود را به فرزندانشان می آموزند .

تا بمانَد آن معانی در جهان / چون شود آن قالَبِ ایشان نهان

تا هر گاه جسمِ آنان از میان رفت . آن معانی در جهان باقی بماند . یعنی حرفه ها و هنرهایی که در خود دارند به دیگری منتقل شود تا نسل به نسل حفظ و حراست گردد .

حق ، به حکمت حرصشان داده ست جِدّ / بهرِ رُشدِ هر صغیرِ مُستَعِد

حضرت حق ، پدران و اساتید را برای تعلیم و پیشرفتِ اطفالِ با استعداد ، علاقه ای وافر داده و آنان را در این راه به سعی و تلاش واداشته است .

من هم از بهرِ دوامِ نسلِ خویش / جُفت خواهم پورِ خود را خوب کیش

شاه پیشِ خود گفت : من نیز به منظور دوامِ نسل خویش ، همسری خوش اخلاق برای پسرم برمی گزینم . [ خوب کیش = صفت برای جُفت ( = همسر ) است . «کیش» علاوه بر دین و آیین به معنی خوی و عادت نیز آمده است ( غیاث اللغات ، ج 2 ، ص 244 ) . بنابراین « جفت خوب کیش » یعنی همسری خوش خوی و خوش مشرب و ممکن است به معنی نیک آیین و پاک دین هم باشد امّ معنی اوّل مناسب تر است . ]

دختری خواهم ز نسلِ صالحی / نی ز نسلِ پادشاهی ، کالِحی

دختری می خواهم که از نسلِ نیکان باشد . نه از نسلِ پادشاهی اخم آلود و عبوس الوجه . [ کالِح = تُرشرو ، اخم آلود ]

شاه خود این صالح است ، آزاد اوست / نی اسیرِ حرصِ فَرج است و گلوست

اصولاََ شاهِ حقیقی کسی است که صالح و آزاده باشد . نه اینکه اسیرِ شهوت رانی و شکمبارگی باشد . [ « شاه » در لسانِ عرفا به آن کسی گفته نمی شود که کبکبه و دیدبه ای داشته باشد . بلکه شاهِ حقیقی آن کسی است که حاکم بر قوایِ نفسانی اش باشد و اِلّا کسی که عبدالیطن و عبدالفرج است از غلامانِ اسیر نیز فروتر است اگر چه تاج و تختی هم داشته باشد . رجوع شود به شرح بیت 3815 دفتر اوّل ]

مر اسیران را لقب کردند شاه / عکس ، چون کافور نامِ آن سیاه

لیکن مردم دنیا به سببِ جهل و نادانی به اسیران ، لقبِ شاه داده اند . چنانکه « برعکس نهند نامِ زنگیِ کافور »

شد مَفازه بادیۀ خونخوار نام / نیکبخت آن پیس را کردند عام

برای مثال ، مردم ، کویر هلاکت آور را ، محلِّ رستگاری و نجات ، و آدمِ فرومایه و بدبخت را نیک بخت نام می گذارند . [ مَفازه = شرح بیت 1473 دفتر دوم / پیس = در لغت به معنی کسی است که دچارِ مرضِ پیسی شده است . یعنی در سطحِ پوستش لکه های سفید پیدا شده باشد . امّا در اینجا کنایه از شخصِ فرومایه و پست است . چنانکه در کتب لغت بدین معنی آمده است ( آنندراج ، ج 1 ، ص 972 ) . ]

منظورِ بیت : اسم ها غالباََ با مسمّایِ خود انطباق ندارد . چنانکه عرب به هامونِ هولناک می گوید : مَفازه ( = محل نجات ) . و نیز اسامِ اشخاص معمولاََ با هویّتِ باطنی آنان سازگاری ندارد . مثلاََ به حکام «شاه» اطلاق کنند در حالی که آنان غالباََ عبدالبطن و عبدالفرج هستند . یعنی از غلامان نیز غلام ترند .

بر اسیر شهوت و خشم و اَمَل / بر نوشته میر یا صدرِ اَجَل

آن کسی را که اسیرِ شهوت و غضب و آرزوهای دراز است . لقبِ امیر و یا صدراعظم می دهند . چنانکه در بیت 3815 دفتر اوّل گوید :

بندۀ شهوت بَتَر نزدیکِ حق / از غلام و بندگانِ مُسترق

آن اسیرانِ اَجَل را عام داد / نام ، امیرانِ اَجَلّ اندر بلاد

مردم در جوامع و شهرهای خود ، اسیرانِ مرگ را امیرانِ اعظم می نامند . [ اَجَل = بدون نشدید لام به معنی مرگ و یرآمد / اَجَلّ = در مصراع دوم با تسدید لام به معنی بزرگتر و جلیل تر ]

صدر خوانندش که در صَفِّ نِعال / جانِ او پست ست ، یعنی جاه و مال

عوام النّاس ، کسی را والا و جلیل می خوانند که روح و روانش در پست ترین مرتبه قرار دارد . یعنی روحِ او در مرتبۀ پستِ جاه و مال توقف کرده است . [ صَدر = در اینجا به معنی بزرگ و رئیس و وزیر آمده است / صفِّ تِعال = محل کفش کنی و در اینجا کنایه از پایین ترین مرتبه است زیرا در مجالس ، قسمت کفش کنی در آستانۀ درِ ورودی قرار دارد . ]

شاه چون با زاهدی خویشی گُزید / این خبر در گوشِ خاتونان رسید

مولانا در اینجا به نقل صورتِ حکایت باز می گردد و می گوید : همینکه شاهِ مذکور خواست با یکی از پارسایان وصلت کند یعنی خواست دخترِ نجیبِ او را برای پسرش به همسری انتخاب کند . خبرِ این تصمیم به گوشِ زنان حرمسرا رسید .

شرح و تفسیر بخش قبل                    شرح و تفسیر بخش بعد